КӨРІСУ ДӘСТҮРІ / ТРАДИЦИЯ КӨРІСУ

Қазақтың көрісу дәстүрі біздің Батыс Қазақстан және Ресейдің Астрахан, Орынбор, Саратов, Волгоград облыстарында ғана сақталып отыр деп есептеледі.  Шын мәнінде бұл дәстүр көшпелілер пайда  болғаннан бері бар.

Бұл дәлірек айтқанда «сәлемдесу» дегенді білдіреді – көшпелілер қыстаудан қайтып, бір-бірімен сәлемдеседі, мал-жан амандығын, денсаулығын сұрайды, қыстан қалай шыққанын біліседі. Басқа ешқандай   салт-жора жасалмайды, көптен көрмеген адамдар бір-біріне айтатын жалпылама сөздер айтылады. Көшпелілер қазіргі «жалпыадамзаттық» деп аталатын құндылықтарды бағзыдан айрықша құрметтеген, өйткені көшпелі өмір салты біздің ата-бабаларымыз мекендеген ұланғайыр өлкедегі өмірге, өлімге, адамға деген көзқарасқа өз әсерін тигізген. 

Қазақтарда туыстардың үш «табы» бар: әке жағынан (ағайын-тума немесе өз жұрты), анасы жағынан (нағашы жұрт) және әйелінің жағы (қайын-жұрт).  Нағыз қазақ қыстаудан түскеннен кейін ең алдымен киіз үйін тігеді, одан кейін ағайын-туысымен көріседі. Оларды міндетті түрде қыстан аман шыққанымен құттықтап, қос қолын қысып амандасу керек. Басқа шаруашылық істерінің барлығы – мал, аңшылық, балаларды сүндетке отырғызу, т.б. кейінге қалдырылады, себебі Наурыз мейрамына дейін туыс-туғанды аралап үлгеру керек. Наурызды тойламаса да, Көрісу міндетті саналған.

Бірақ уақыт өте келе көптеген қазақтар отырықшы өмірге көшті де, біртіндеп байырғы салт-дәстүр ұмытыла бастады. Кеңес өкіметі тұсында көпшілік үшін Көрісу мен Наурыз қосылып, бір мейрамға айналып кетті. Дәл осы факті, яғни көктемгі күн теңелуі алдында ағайын-туыспен сәлемдесу дәстүрі бізде ғана сақталғаны әбден түсінікті – себебі біздің ата-бабамыз, қоғамдық-саяси құрылыс пен бас хатшылардың ауысқанына қарамастан, өткен ғасырдың 40-жылдарына дейін көшіп-қонып жүргені аян.

Қазір «көшпелілер гритингі» барлық жерде бірдей қолданылады: бір-бірін көргенде «Бір жасыңмен» деп қарсы алдынан шығып қол алысады. Ал өз отбасы мүшелерімен және көршілерімен көріспейді – өйткені барлығы бір жерде, бірге қыстап шықты және бір-бірін күн сайын көрді, сондықтан мал-жанның амандығын сұрауға себеп жоқ. Жалпы қазақтар күн сайын қол алыса бермейді, баршаға ортақ «Ассалаумағалейкүм» деп амандасу жеткілікті. Және де жасы үлкендерді «Бір жасыңмен» деп құттықтау ерсі саналады. 

Көрісуді Наурызға бір апта қалғанда бастаған дұрыс деп есептеледі. Наурыз көктемгі күн теңелетін 22 наурызбен сәйкес келеді. Демек, Көрісу 14-і күні түнде басталып, 15 наурызда – тура Жаңа жылға бір апта қалғанда аяқталады. Неге дәл түнде?

Біріншіден, көшпелілер жабайы тобыр емес, табиғатпен етене өмір сүрген, астрономия, география және басқа қарапайым нәрселер туралы түсінігі бар адамдар болғанын есте ұстаған жөн. Бір сөзбен айтқанда, көшпелілер тәуліктің (жаңа күннің) түн ортасы ауғанда басталатынын білген.

Екіншіден, бұл өлкеде барлық ер адамдар малшы, аңшы және балықшы болған. Жайылымнан, аңнан және балық аулаудан көбінесе кеш қайтқан, сол себепті түн ішінде ет жеу бұрыс немесе ерсі саналмады. Бұл денсаулыққа зиянды болмағаны анық, өйткені мыңдаған жылдар бойы семіздікке де, холестеринге де қарсы иммунитет қалыптасқан және де көбі ұзақ өмір сүрген. Ендеше, малшы немесе аңшы, балықшы ағайын-туғанына Көрісу үшін қай уақытта барады? – әлбетте, түнде барады, өйткені қонақжай шаңырақтар туыс-туғанын не болмаса адасқан жолаушыны түнде қарсы алуға әрдайым дайын.

Әйелдер мен ерлер арасында қолын қысып амандасуға мүлде болмайды. Қаһарлы көшпелілер: а) өзінен үлкен әйелге тағзым етіп амандасты немесе әлеуметтік мәртебесіне қарай бас изеді (алдыңғысы бәйбішеге, кейінгісі келінге қатысты); ә) әйелін – құшақтады; б) қыздарын – маңдайынан сүйді (ал орыстарда қайтыс болған адамның маңдайынан сүю салты бар, қазақтар балалардың маңдайынан иіскеп сүйеді). Келіндер қайнағасының алдында басын иіп, тәжім етуге тиіс.

Сонымен, қорытындылайық: 

1. Көрісу – мейрам емес, дәстүр.

2. Көрісу – қазақтардың ғана емес, бүкіл көшпелілердің дәстүрі. Тек бұл салтты Батыс Қазақстанда және Ресейдегі қазақтардың тығыз орналасқан жерлерінде есте сақтаған.

3. Көрісу 14-нен 15-не ауған түнде басталады.

4. Өз отбасымен көріспейді.

5. Көршілерімен немесе қызметтестерімен көрісу міндетті емес. 

6. Бұл ретте екі қолын бірдей қысу міндетті емес.

7. Өзіңнен жасы үлкендерге «Бір жасыңмен» деп құттықтауға болмайды.

Считается, что традиция Көрісу жива только у нас в Западном Казахстане и среди казахов Астраханской, Оренбургской, Саратовской, Волгоградской областей России.На самом деле традиция эта существует с тех пор, как появились кочевники.

Буквально это слово можно перевести как «приветствие» - кочевники приветствовали друг друга после возвращения с зимовий, узнавали про житьё-бытьё, здоровье, интересовались, смогли ли уберечь скотину в суровую зиму. Никаких особенных ритуалов не было, произносились общие слова, которые говорят после долгой разлуки. Номады особенно дорожили «общечеловеческими ценностями», т.к. кочевой образ жизни накладывал свой отпечаток на отношение к жизни, смерти, людям, населявшими огромные земли предков.

У казахов есть три «класса» родственников: со стороны отца (ағайын-тума или өз-жұрт), матери (нағашы) и жены (қайын-жұрт). Настоящий казах после возвращения с зимовий первым делом устанавливал юрту и ехал к родственникам. Обязательно нужно было поздравить с окончанием зимовки, пожимая руки двумя руками. Все прочие хозяйственные дела – скотина, охота, обрезание и т.д. оставались на потом, т.к. нужно было успеть объехать родичей до праздника Наурыз. Потому что можно было не поздравлять с Наурыз, но Көрісу стало обязательным.

Однако многие казахи стали жить оседлой жизнью и постепенно забывать протрадиции. Для многих при Советской власти Көрісуи Наурыз слились в один праздник. Тот факт, что именно у нас до сих пор сохранилась традиция приветствовать родственников перед весенним равноденствием, вполне объясним - ведь наши предки вплоть до 40-х годов прошлого века продолжали кочевать, невзирая на общественно-политический строй и смену генсеков.

Сейчас «гритинг кочевников» применяют ко всем подряд: увидят кого – и идут навстречу с вытянутыми руками, произнося при этом «Біржасыңмен», что буквально переводится как «с ещё одним годом». Хотя не принято приветствовать членов своей семьи и соседей – ведь все были в одном месте, вместе пережили зиму и видели друг друга ежедневно, и посему нет причины спрашивать о поголовье овец. Вообще не принято было ручкатьсяежедневно, достаточно было универсального «ассаламалейкум» обращённого ко всем присутствующим. И считалось дурным тоном говорить «Біржасыңмен» старшим.

 Правильным считается начинать Көрісуза неделю до Наурыз. Наурыз совпадает с днём весеннего равноденствия, т.е. – 22 марта. Значит, Көрісу начинается в ночь с 14, завершаясь 15 мартом, ровно за неделю до Нового года. Почему именно в ночь?

Во-первых, нужно помнить о том, что кочевники были не дикими ордами, а людьми, прекрасно знавшими природу, имели представление об астрономии, географии и прочих элементарных вещах. Одним словом, кочевники знали, что сутки (новый день) начинается после полуночи.

Во-вторых, в здешних краях все мужчины были скотоводами, охотниками и рыбаками. С пастбищ, охоты и рыбалки часто возвращались поздно, поэтому не считалось дурным тоном или неправильным ночью есть мясо. Вредным для здоровья это не было точно, потому что за тысячелетия выработался иммунитет и к ожирению, и к холестерину, и жили почти до ста лет. А когда скотоводу, охотнику и рыбаку идти к родственникам для Көрісу? – можно и ночью, потому что именно ночью могли ждать и родственников, и заблудившихся путников в гостеприимных юртах.

Было совершенно недопустимо рукопожатие между мужчинами и женщинами. Суровые кочевники: а) женщин старше себя приветствовали глубоким поклоном или кивком головы в зависимости от социального положения (бәйбіше перед ним или келін); б) жён – обнимали; в) дочерей – целовали в лоб (это у русских принято целовать в лоб покойников, у казахов детей принято целовать в лоб, есть даже давнее выражение «маңдайынан иіскеп суйді» - «понюхал и поцеловал в лоб»). Келін (невестки) всех калибров должны были просто склонять головы перед қайнаға (деверем), исполняя при этом реверансы.

Итак, подведём итоги:

1. Көрісу – традиция, а не праздник.

2. Көрісу – традиция не только казахов, но и всех кочевников. Просто об этом помнят только на Западе Казахстана и в «местах компактного проживания» казахов в России.

3. Көрісу начинается в ночь с 14 на 15-ое.

4. Нельзя Көрісу с членами своей семьи.

5. Не обязательно Көрісу с соседями и сослуживцами.

6. Не обязательно пожимать при этом обе руки.

7. Не стоит говорить «Бір жасыңмен» людям старше себя.