ТӘҢІРІ КҮНІ

Біздің ата-бабаларымыздың дүниетанымы мен философиясы  қайран қалдырады.

Ежелгі халықтардың барлығы дерлік астрономиялық білімдерге ие болды. Олардың кейбіреуі бұл мәселеде жаңалықтар ашты, біреулері осы білімдерге еліктеді, қабылдап алды. Біздің планетамыздың ең ежелгі математигі, астрономы, философы болғандардың бірі Заратустра (Zaratustra) болып табылады, ол тәңіршілдік атты тым ежелгі дүниетанымның (философия + ғылым + дін) негізін қалаушы немесе ағартушысы. Ол нағыз түркілік Жаратушы (Негізін құрушы, Демиург) есімін иеленді. Оған қоса, оның шамамен 3,5 мың жыл бұрын Ра (Волга) өзенінің  жағалауында дүниеге келгені түркілік шығу тегінің жанама дәлелі болып саналады. Ол біздің жерлесіміз десек те болады.

            Ежелгі далалық ағайынды Шамбала мен Агарти бақсылар, Сакхамун данышпан («сақ адамы», Будданың өзі), сахарада туып, бірақ кейіннен дүниені ағарту үшін шарлап кеткен Анахарызы мен Тоқсары даналар (гректер оларды Анахарсис, Токсарис, Токсарид деп атады) сияқты Жаратушы да ежелгі дүниенің көптеген түкпірлерін аралап, өмірінің соңғы жылдарын Парсы елінде өткізді.

            Егер де Будда ілімінің шеруі Үндістаннан,  ал Анахарсистікі – Грекиядан басталса, ал Заратуштра ілімінің манифестациясы дәл осы Парсыдан басталды. Осы негізде Будданы жаңсақтықпен үнділік деп, Заратустраны – ирандық деп, ал Шамбаланы – тіпті адам емес, жұмбақ ел немесе ілім деп санайды. Анахарызы мен Тоқсарының «жолы болыпты», өйткені көптеген гректің жазушылары  олардың Каспий жағалауынан екенін, киіз үйлерде тұратынын, «бие сауып», «қымыз ішетінін» айтып, олардың шығу тегін хат бетінде дүркін-дүркін нығарлап жазып кетті (Геродот, Страбон).

            Zaratustira көрнекті адам болды, оның осындай құдыретті есімді иеленуі тегін емес, және де ХІХ ғ. немістің ұлы философы Фридрих Ницше  жоғарғы ақиқатты және ең көрнекті ежелгі білімдердің иесін іздеу барысында дәл осы Заратустраның тұлғасы мен іліміне бет бұруы да бекер емес. Ол ежелгі ғұламаның ойлары мен дүниетанымына жақындауға тырысты, өзінің «Заратустра осылай деген» атты трактатын да соның атынан баяндады.

            Оның есімін әртүрлі атайды: Заратушстра, Зороастр, Зардош, Заратустра, Зораты. Бірақ күн мен түн ұзақтығының теңдігін (тәуліктің «ортасы», «орталығы») есептеудің, теңелудің (көктемгі және күзгі) және көктемгі күн теңелуі жаңа жылдың басы екендігін дәл анықтаудың «авторлығын» дәл соған береді. Бұл күн 22 наурызға келеді.

            Түркілердің ата-бабалары бұл айды көкік (не көкек, ал Көк сөзінен – Аспан, Құдай), моңғолдар – шаған, буряттар – сансара, қытайлықтар – мэн-чунь, гректер – партих, парсылар – науруз деп атаған. Бұл күн жер бетінде Хуанхе мен Сахалиннен Жерорта теңізіне дейін атап өтілетін ең ежелгі мейрамдардың біріне және ұлы мерекеге айналды.

            Христостың туғанына дейінгі 1,5 мың жыл,  сондай-ақ исламның, грегориан күнтізбесінің пайда болғанынан шамамен 2 мың жыл бұрын, бүкіл әлем Жаңа жыл мейрамы деп дәл осы 22 наурызды есептеді (және дұрыс есептеген, өйткені Заратуштра оны астрономия бойынша есептеп шығарған). Олай болса, бұл мейрам көптеген адамдар ойлайтындай  мұсылмандық емес, керісінше тәңірлік, тіпті мүлдем діни емес (дегенмен дін элементтері онда бар), ал ең алдымен, - натуралистік, табиғи ғылыми, дүниетанымдық және әлеуметтанулық.

            Ол астрономиялық және математикалық жағынан Симметрия, Үйлесім, Теңдік күні болып табылады. Бұл жаратылыстану білімін біздің бабаларымыз әлеуметтік, қоғамдық қатынастар саласына экстраполяция жасады (таратты немесе ауыстырды).  

            Жаратушының сакральді заңдары бойынша, тәңіршілдер  жылына 7 мейрам өткізетін, олардың арасында ең көрнектісі Ұлыстың Ұлы Күні, әлеуметтік құрылымдардың (рулардың, державаның, ұлттардың) Бірігу Күні, индивидтер мен тұлғалардың, халықтар мен этностардың, жыныстар мен нәсілдердің, дәулеттілер мен кедейлердің Теңдігі Күні болды.

            Бұл күні, көшпелілердің дүниетанымына сәйкес, қоғам мен адамдарды қоса алғанда мәңгілік өмір жаңарады. Осылайша, бұл күнді Жаңарудың Ұлы Күні деп атауға болады. Бұл дәстүрді Заратустра парсылар арасында дәлелдеп, уағыздады, олар бұл күнді қабылдап, Науруз деп атады.

            Ерте орта ғасырлар кезеңінде сахараға ислам жорығының басталуы, сондай-ақ онымен бірге араб-парсы мәдениетінің енуіне орай түркі тайпалары мен державалары көкік күнінің орнына наурыз күнін тойлай бастады. Көкіктің күнтізбедегі екінші ай болуына астрономия да ықпал етті. Көктемгі күн теңелуінің абсолютті уақыт нүктесі (сағат, минуттар, секундтар) жоқ, оның «куранттар соғуы» жыл сайын өзгереді. Бұл Күн мен Зодиак жұлдыздарының арақатынасы үнемі өзгеріп отыратынына және әрбір 70 жыл сайын 1 градусқа жылжитынына байланысты. Соның нәтижесінде жылдың бірінші айы 22 наурызда келеді және 21 сәуірде (көкікте) аяқталады. Біз екінші айдың екі атауға ие екенін көріп отырмыз, дегенмен бұл тарихи атаулар – кейінгі екі айдың атаулары.

            Түркілер брінші айдың атауын сақтап қалды (дұрыс емес болса да), бірақ парсы мәдениетінің ықпалымен оған «қысым жасап», екінші орынға ауыстырды. Астрономиялық жвғынан түркілердікі анағұрлым дұрыс, себебі бірінші айдың көп уақыты (22 күні) дәл осы сәуірге келеді, ал оның 8 күні ғана наурызға тиесілі. Көкік айын сәуірдің емес, наурыздың синонимі ретінде қолданған жөн болады.

            Сол себептен, біздің жылдың бірінші айының тарихи атауын қайтаруға – наурыз емес, көкік немесе көктің айы, сондай-ақ Христің атымен байланысты қабылданған толығымен діни жыл санауы григориандық күнтізбенің орнына ғылыми түрдегі байырғы тәңірлік күнтізбені қолдануға  қақымыз бар. Біздің төбеміздегі Аспанның туған күні индивидтің туған күніне қарағанда маңыздырақ, ол индивид тіпті Құдайдың атымен жарияланған болса да мейлі. Азиаттар Христан анағұрлым бұрын Құдайдың атымен жарияланған болса да, күнтізбені Будданың туған күнінен бастап енгізуге тырысқан жоқ қой.  

            Алайда, мұндай ойлар ғылымға сүйенген әрі ақиқат болса да, дегенмен, білімнің сенімді жеңетін мезгілі әлі де бой көрсетер емес. Бірақ біз  адамзаттың тарихи қателіктерін, адасулары мен «ауытқуларын» алдымен білуге тиіспіз, содан кейін оларды жөндеп, түзетуге міндеттіміз.  Бір заманда, ғылым Жердің Күнді айнала қозғалу фактісін дәлелдеген кезде, біз геоцентрлік түсініктерімізді гелиоцентрлікке түзете алдық емес пе,  ал оған дейін мыңдаған жылдар бойы біз керісінше ойлап келдік. Сол себепті григориандық күнтізбенің де өмір сүруге деген ешқандай «астрономиялық құқығы» жоқ. Ол – сенімнің білімді жеңуінің уақытша нәтижесі.

            Неліктен бұл айды көкек (құс) емес, көкік (көктің айы) деп атау қажет?

            Көкек құсы көшпелілердің мәдениетінде ешқашан құрметті орын алған емес. Оны ешкімнің суқаны сүймейді және жаратпайды. Бәрінен бұрын,  өз жұмыртқаларын бөтен ұяларға тастап кететін тасбауырлығы үшін жек көреді. Ол қасиетті құс не тотем емес. Мұндай құстарға сахарадағы қаз, аққу, бүркіт, сұңқар, қыран, қаршыға,  қарлығаш, бәбісек және ең соңында, қарға жатады. 

            Олардың ішінде көктемнің, жаңа жылдың хабаршысы қара қарға (ұзақ) болып саналады. Егер де отырықшы халықтарда қарға ұры (ұры сауысқан), құзғын, өлексешіл, «кәрі қарға» тәрізді жағымсыз эпитеттер туғызған болса, ал көшпелілердегі қарға – ұлы құс. Ол тайпалар мен руларға атау болған неше түрлі синонимдерге ие: хусгун ( тувалықтарда), суар (якуттарда), қарға (шорлар мен керейлерде). Тіпті солтүстікамерикалық үндістерде кейбір тайпалар қарғаны ел деген сөзбен атап, оны барлығының жаратушысы, құдай деп санайды. Башқұрлар, барабалық және чулымдық татарлар жылдың көктемгі айын қарға айы деп атайды. Сондай-ақ саяндықтар, алтайлықтар, шорлар мен тувалықтар көктем мерекесін қарға белгісімен атап өтеді, бұл күнді осы құстың неше түрлі есімдерімен атайды.

            Осылайша, Ұлыстың Ұлы Күнін және бірінші айды, бәрінен бұрын, көкектің емес, Қарғаның күні (айы) деп атауға болады екен.

            Бірақ басқа бір қызықты нұсқа да бар: сәуір қарғаның ежелгі бір атауы суар-дан шыққан жоқ па екен?  Егер бұл болжам дұрыс болса, онда қарға айы аспан күнтізбесіндегі екінші орынға жылжиды, ал бірінші орында Аспанның, Ғарыштың (Көк) және жап-жасыл жердің (көк шөп) бірлескен мейрамы – көк айы, көкік, көк-көк әдеміленіп бой көрсетеді.

САХАРАДА ЖАҢА ЖЫЛДЫ ҚАРСЫ АЛУ ҚАЛАЙ ӨТКЕН

            Ежелгі дәстүрлерге сәйкес тәңіршілдердің жаңа жылды қарсы алуы түн ортасында басталады. Жаңа жылдың жаршысы Қызыр немесе Қыдыр атты көзіне түскен әппақ қалың қасы бар ақсақалды қария саналады. Оған арайлап атқан таңды қарсы алу міндеті жүктелген. Ол түні бойы өзінің Бақ (Тағдыр, Бақыт) атты серіктерімен бірге даланы кезіп жүреді. Егер де ол сияқты, таңды күтіп ұйқтамай жүрген біреулер алдынан кезіксе, қария ауыр қастарын көтеріп, алдынан шыққан адамға көз алмай қарайды.  «Егер осы түні Қыдыр атаны кезіктірсең, басыңа бақ қонады», - дейді халық. Сондықтан адамдар, әсіресе жастар, бұл түні ұйқтамайды, ал ұйқтап қалмас үшін, - оны ойын-сауықпен өткізеді, осы әулие қариямен кездесу мүмкіндігін күтеді.

            Осы дәстүрден көрініп тұрғандай, Қыдыр – Санта Клаустың, Аяз Атаның түпбейнесі және Аяз-Ата оның «көшірмесі». Оны көптеген жүзжылдықтар өткен соң Еуропа алып пайдаланды және 2,5 мың жылдан кейін – Русь алды. Батыс Жаңа жылды жарым түнде қарсы алуды да көшіріп алды, бірақ Шығыста түн ортасы күн мен түн теңелуінің астрономиялық рөлін ойнаса, ал Батыста ол – мазмұнсыз, жай ғана абстрактілі форма.

            Көшіріп алудың тағы бір айырмашылығы мынада, яғни Санта Клаус пен Аяз сыйлықтар, яғни заттар үлестіреді, ал Шығыстағы Қыдыр-Ата – заттарды иеленудің «бақытын» емес, рухани игіліктер, теңқұқылық және дәл сондай рухани бақыт сыйлайды. Затқа қызығушылық пен руханилықтың айырмашылығы үлкен мәнге ие. Өзін әрдайым тәкаппарлықпен бүкіл жаңалықтың, ең озық және ең ежелгі нәрсенің бәрінің бастауы және орталығы деп санайтын Батыс өзінің осындай көшіріп алғандары туралы үндемей қалуды артық көреді.

            Сахарада жаңа жылды жаппай қарсы алу туралы  қытай және грек авторлары жазды. Мысалы, грек тарихшысы Квинт Курций Руф (б.д.д.  1-ғасыр) «Александрдың жорықтары» кітабында бұл күні хақанның шатырының үстінде күннің бейнесі бар туды көтереді, жазық далаға жылдың 365 тәулігін бейнелейтін алқызыл киім киген 365 жігіт шығады деп хабарлайды. Одан кейін даладағы авансценада абыз (бақсы) пайда болады және ол бүкіл халықтың атынан Аспанға жалбарынып, халықтың арман-тілектері  мен өтініштерін қобыздың дыбысымен жеткізеді. Бақсы 9 күй-әуен (мінәжат музыкасы) орындайды, содан кейін халық мерекені тойлауға кіріседі.

ЖАҢА ЖЫЛДЫ МЕРЕКЕЛЕУ ҚАЛАЙ ӨТКЕН

            Ең алдымен басты салт-жора және міндет орындалды: шығып келе жатқан күнді қарсы алу. Әппақ киімге оранған егде әйелдер тостағандағы қымызды алып шығады (кейіннен ол кез-келген сүтпен алмастырылды) және оны күншығыс жаққа қарай шашады (құрбандық шалу). Одан кейін мынадай сөздерді айтып, үш рет тізе бүгу рәсімі орындалады: «Келген Таңға, Шыққан Күнге – тәу-тәу-тәу, барлығымызға денсаулық бер, біздің малымызды сақта және көбейте гөр». Оларға ақсақалдар қосылады: «О, Жаратқан ие, халқымызды сақта және көбейт, бізге ұзақ ғұмыр бер. Саған осы Ұлыстың Ұлы күнін сыйлағаның үшін шүкірлік айтамыз. Әумин!». Осындай дұға-тілектермен барлығы шығысқа қарай қолдарын жайып, алақандарымен беттерін, сақалдарын сипайды.

            Айтпақшы, менің жорамалым бойынша, бұл ишарат кіші дискіні (бетті) үлкен дискінің (Күннің) шапағатына бөлеуді білдіреді, яғни күннің  шұғыласын өзінің денесіне дарытуға тырысу. Сақал, басындағы немесе бас киіміндегі қауырсынның шоғырлары – күн шұғыласының көшірмесі. Тәңіршілдіктің бұл рәсімі (бетін алақанымен сипау, шоқыну, дұғаны «әумин» сөзімен аяқтау) кейіннен  барлық әлемдік діндердің салт-жоралық атрибутына айналып, бүкіл әлемге таралды. Және де осы ауыс-түйіс туралы соңыра пайда болған ілімдер үндемей қалуды артық көреді.

            Жаңа жылдық күнді қарсы алған соң адамдар құшақтасып-көрісіп, тілек тілеп, батасын беріп, реніштері мен зәбір-жапасын кешіріп, татуласып, қарыздарынан құтылып, келісім жасасып, құдаласып, материалдық қолдау көрсетіп, табиғат апаттарынан зардап шеккендерге қайыр-садақа жинап, көршілерін, туыстарын, таныстарын аралап шығуы тиіс болды.

            Мерекенің салт-жоралық бөлігіне мынадай іс-әрекеттер де кірді: отқа май құю, су құю, арнайы тағамдар даярлау (көже, құйрық-бауыр), ескі киімдерін, тозығы жеткен заттарын  тастау, малға арналған қашада тары шашу (мал көбеюі үшін),  дімкәс және науқас жандар жатқан үйге түтін салу, дана, әулие адамдардан бата алу, барлық адамдарды тең көру.

            Соңғы пунктті айрықша атап өту қажет. Теңдік орнату (теңқұқылықпен шатастырмау керек) дегеніміз дұшпандар мен жаулар, бай мен кедей, еркек пен әйел, ене мен келін, қайын ата мен күйеу, кәрі мен жас бірін-бірі өзара «бауырлас» сезінуін білдіреді. Бітім жасалады, жанашырлық көрсетіледі, бірін-бірі жер бетіндегі барлық адамдардың теңдігі идеясымен иландырады. Байлар  теңдесі жоқ қайырымдылық акцияларын өткізген, мырзалар құлдарына бостандық сыйлаған, оларды рудың құрамына кіргізген, әйел әперген және күйеуге берген, мал-мүлік, жайылымдық жер үлестірген, бозбалалардың астына ат мінгізіп, отанының ардагер-қорғаушыларымен қатар қойған, осы күні жаңа туған нәрестелерге мейрамға сәйкес келетін есімдер қойған. 

            Осылайша, ояну немесе ақиқат сәті туды.           

            Шынымен де, табиғат бойынша да, жаратылыстың бастапқы құқығы бойынша да жер бетіндегі барлық адамдар тең. Барлығы тең түрде тыныс алуға, тамақтануға, көбеюге, баспанаға, мүлікке, өндіріс құралдарына, жерге ие болуға, әлеуметтік бірлестіктер құруға, баршамен тең және еркін болуға құқылы, және солай болуға тиісті. Махамбет бұл мәселені өлеңге айналдырды және оған былай деп жауап берді: «Қай қазақтан кем едім, Бір қазапен тең едім».  

            Бұл күні әлеуметтік және мүліктік теңсіздік жойылып,  тегістелетінге ұқсайды. Осы үдерістің өзі адамдарды ойлануға мәжбүрлейді: менің басқа адамдардан нем артық (немесе кем), неге жоғарымын (немесе төменмін). Тек ойланып қана қоймай, сонымен бірге түйін жасауға, сондай-ақ адамдарды теңестіру жөнінде практикалық қадамдар жасауға итермелейді.

            Ұлы француз революциясының «Теңдік!», «Бостандық!», «Бауырластық!» ұрандары планетаның бүкіл адамдарының жүрегіне от жақты және еліктірді. Олар Ресейде жабайы теңсіздікті талқандады, буржуазиялық, содан кейін социалистік революцияларға алып келді. Бірақ осы теңдік идеяларының салтанатын орнату талпынысы экономикалық және мәдени негіздер мен алғышарттарға ие болмады. Жасанды «теңгермешілік» ешқандай жақсылық әкелмеді. Демек, теңдікті зорлықпен құра да, орната да алмайсың. Құқықтардың теңдігі декларациясы іс жүзіндегі мәдени, мүліктік, гендерлік немесе кез-келген басқа теңдікке алып келмейді.

            Бірақ бұл негізде теңсіздіктің бастапқылығын, оны еңсерудің және ерік-жігерді басып-жаншу, кемсіту, кедейлік, қанау, дүниеқоңыздық және т.б. сияқты адам рухына жиіркенішті және жат құбылыстарды мәңгі есте қалдыруға тырысу мүмкін еместігін абсолюттендіруге болмайды. Теңдік деген ұқсастық емес, «теңсіздіктегі теңдік» және «теңдіктегі теңсіздік» арасындағы үйлесімге жетуге әбден болады...

            ...Бұл күні бақсы-сәуегейлер өздерінің болжам жасау қабылеттерін көрсетеді. Олар қойдың жауырынымен, құмалақпен (әртүрлі тастармен, бұршақтармен) бал ашты, табиғаттың, климаттың қандай да бір көрінісін алдын ала болжады. Олардан халықтық ырымдар бастау алды. Мысалы, осы күні жаңбыр жауғаны сәтті ырым болып саналады. Егер күн айналасы   көлеңкеленіп батса, ауа райы жақсарады. Егер күн құлақтанып шықса, ауа райы суытады, жауын-шашын болады және т.б.

            Жаңа жылды мерекелеу кезінде дәстүрлі ат бәйгелері ұйымдастырылды, халық ойындары, палуандар мен айтыскерлердің сайыстары, әрқайсысы бір отырғанда кем дегенде бір қойдың етін жей алатын Мешкейлердің әзілге толы жарыстары өткізілді.

            Бұл күні ақындар өздерінің өшпес өлең-тілектерін, бата-жырларын шығарып, көпшілікке жария етті. Бұл өлеңдердің сақталып қалғандары өте көп, олардың бірқатары өскелең ұрпақты тәрбиелеуде және өзінің дәстүр-салтын білуі үшін қажет деген ой туады.

            Жаңа жылдың бірінші айы, оны қалайша атаса да, көшпелі үшін – ең тұрақсыз, тәуекелге толы мезгіл және сонымен бірге үміттендіретін кезең. Өйткені жылдың ең ауыр маусымы (қыс) өтті, үйдегі азық-түлік пен малдың жем қоры таусылды, үй жануарлары арыды, бірақ көктің алғашқы өскіндері шыға бастады және солармен бірге қиын да болса малды бағу мүмкіндігі пайда болды. Дегенмен барлық адамдарды алдағы жақсылыққа толы уақытқа деген үміт қанаттандырады.

            Ұлыстың Ұлы Күні, ынтымақ пен теңдіктің күні, симметрия мен гармонияның, мәңгілік қозғалыстағы Аспан-Көк-Тәңірінің жаңғыру күні құтты болсын! Осы Құдырет бізге бейбітшілік, теңдік, денсаулық, молшылық, ұзақ өмір беруден талмасын!

Әумин!!! Әмин!!! Аминь!!!

ДЕНЬ ТЕНГРИ 

Поразительно древнее мировоззрение и философия предков наших.

Почти все древние народы обладали астрономическими знаниями. Кто-то из них в этом плане совершал открытия, кто-то эти знания перенимал, заимствовал. 

Одним из тех, кто был самым древним математиком, астрономом, философом нашей планеты является Zaratustra (Заратустра), основатель или просветитель древнейшего мировоззрения (философии + науки + религии) под названием тенгрианство. Он носил вполне тюркское имя: Жаратушы (Создатель, Основатель, Демиург). Кроме того, косвенным доказательством его тюркского происхождения является то, что он родился на берегах Ра (Волги) приблизительно 3,5 тысячи лет тому назад. Можно сказать, что он наш земляк. 

Как древние степные шаманы, братья Шамбала и Агарти, как мудрец Сакхамун («сакский человек», он же – Будда), мудрецы Анахарызы и Токсары (греки называли их Анахарсис, Токсарис, Токсарид), родившиеся в степи, но затем ушедшие по миру, чтобы просвещать его, Жаратушы прошёлся по многим уголкам древнего мира, проведя последние годы жизни в Персии. 

Если шествие учения Будды началось с Индии, а Анахарсиса - с Греции, то манифестация учения Заратуштры началась именно с Персии. На этом основании Будду ошибочно считают индийцем, Заратустру – иранцем, а Шамбалу - даже загадочной страной или учением, а не человеком. «Повезло» Анахарызы и Токсары, поскольку многие греческие писатели многократно застолбили их происхождение на страницах письма, установив, что они из скифов Прикаспия, живущих в кибитках и юртах, «доящих кобылиц» и «пьющих кумыс» (Геродот, Страбон). 

Zaratustira был выдающимся человеком, не зря он носил такое божественное имя, и не зря в поисках высшей истины и носителя самых выдающихся древних знаний великий немецкий философ XIX в. Фридрих Ницше обратился к личности и учению именно Заратустры. Он пытался вжиться в мысли и мировоззрение древнего титана, от его имени вещал в своём трактате «Так говорил Заратустра». 

Его называли по-разному: Заратуштра, Зороастр, Зардош, Заратустра, Зораты. Но именно ему присваивают «авторство» вычисления равенства протяжённости дня и ночи («середины», «центра» суток), равноденствия (весеннего и осеннего) и абсолютно точного установления, что день весеннего равноденствия и есть начало нового года. Этот день падает на 22 марта. 

Предки тюрков называли этот месяц көкiк (не көкек, т.е. кукушка, а от слова Көк – Небо, Бог), монголы – шаган, буряты – сансара, китайцы - мэн-чунь, греки – партих, персы – науруз. Этот день превратился в великий и один из самых древних праздников, отмечаемых на земле от Хуанхе и Сахалина до Средиземного моря. 

За 1,5 тысячи лет до рождества христова, почти за 2 тысячи лет до появления грегорианского календаря, а также ислама почти весь мир праздником Нового года считал (и правильно считал, т.к. Заратуштра сосчитал его астрономически) именно 22 марта. Следовательно, праздник этот не мусульманский, как об этом думают многие, а тенгрианский, даже не сугубо религиозный (хотя элементы религии в нём присутствуют), а, прежде всего, - натуралистический, естественнонаучный, мировоззренческий и социологический. 

Астрономически и математически он является Днём Симметрии, Гармонии, Равенства. Это естественнонаучное знание предки наши экстраполировали (распространили или перенесли) в сферу социальных, общественных отношений.

По сакральному установлению Жаратушы, тенгрианцы проводили в году 7 праздников, среди которых самым выдающимся был Ұлыстың Ұлы Күні (Великий День Улуса), День Сплочения социальных образований (рода, державы, нации), День Равенства индивидов и личностей, народов и этносов, полов и рас, имущих и не имущих. 

В этот день, согласно мировоззрению кочевников, обновлялся вечный мир, включая общество и людей. Таким образом, его можно называть и Великим Днём Обновления. Эту традицию доказывал и проповедовал Заратустра в среде персов, которую они приняли, назвав этот день Наурузом. 

Во времена раннего средневековья с проникновением в степь нашествия ислама, а вместе с ним арабско-персидской культуры, тюркские племена и державы, вместо дня көкiк стали праздновать день науруза. На то, что көкiк стал вторым месяцем календаря, повлияла и астрономия. Весеннее равноденствие не имеет абсолютной точки времени (часа, минуты, секунды), «бой его курантов» ежегодно меняется. Это зависит от того, что соотношение Солнца и звёзд Зодиака постоянно изменяется и через каждые 70 лет смещается на 1 градус. В результате этого первый месяц года наступает 22 марта и завершается 21 апреля (көкік, сәуір). Мы видим, что второй месяц имеет два названия, хотя исторически эти названия – имена двух последовательных месяцев. 

Тюрки сохранили название первого месяца (хотя и неверное), но под влиянием персидской культуры «выдавили», переместили его на второе место. Астрономически более правы тюрки, так как большее время первого месяца приходится именно на апрель (22 дня), тогда как лишь 8 дней его приходится на март. Вернее будет употребление месяца көкiк как синонима науруза, марта, а не апреля. 

Так что, мы будем правы, если вернём историческое название первого месяца года – көкiк или көктiң айы, а не науруз, а также вместо григорианского календаря будем пользоваться исконно тенгрианским календарём, который научен, а не полностью религиозен, как принятое летоисчисление, связанное с именем Христа. День рождения Неба над нами важнее, чем день рождение индивида, пусть даже объявленного Богом. Не настаивали же азиаты ввести и вести календарь со дня рождения Будды, хотя и этот индивид был объявлен Богом намного раньше Христа. 

Хотя эти рассуждения и научны, и истинны, но времени наступления победы знания над верой ещё не предвидится. Но мы должны знать исторические ошибки, заблуждения и «перекосы» человечества, чтобы затем их исправлять. Сумели же мы исправить наши геоцентрические представления на гелиоцентрические, когда наука доказала факт вращения Земли вокруг Солнца, а не наоборот, как об этом думали тысячелетиями. Поэтому никакого «астрономического права» на существование грегорианский календарь не имеет. Он – результат временной победы веры над знанием. 

Почему этот месяц следует называть көкiк (көктiн айы) а не көкек, (кукушка)? 

Кукушка в культуре кочевников не заняла почитаемого места. Её презирают и недолюбливают. Скорее всего, из-за жестокосердия, которое заключается в подбрасывании своих яиц в чужие гнёзда. Она не является священной птицей, тотемом. Такими птицами в степи являются гусь, лебедь, орёл-беркут, ястреб, сокол, гриф, ласточка, удод, фазан и, наконец, ворон. 

Из них предвестником весны, нового года является ворон (грач). Если ворон у оседлых народов породил такие нелицеприятные эпитеты, как вор (сорока-воровка), вороньё, падальщик, «старая карга», то ворон у кочевников – великая птица. Он имел разнообразные синонимы, которыми назывались племена и роды: хусгун (у тувинцев), суар (у якутов), карга (у казахов, шорцев и др.). Даже у североамериканских индейцев некоторые племена, называя ворона, словом ел, считают его создателем всего, богом. Башкиры, барабинцы и чулымские татары весенний месяц года называют месяцем ворона (қарға айы). Отмечают весенний праздник под знаком ворона также саянцы, алтайцы, шорцы и тувинцы, называя этот день разными именами этой птицы. 

Таким образом, Великий День Улуса и первого месяца, скорее всего, можно называть днём (месяцем) Ворона, а не кукушки. 

Но есть и другая интересная версия: не от древнего ли названия ворона суар происходит сәуір (апрель)? Если предположение это верное, тогда месяц ворона сместится на второе место в небесном календаре, а на первом месте будет красоваться көк айы, көкiк, көк-көк, совместный праздник Неба, Космоса (Көк) и озеленённой земли (зелень в языке тоже көк). 

КАК ПРОХОДИЛА ВСТРЕЧА НОВОГО ГОДА В СТЕПИ 

Согласно древним традициям встреча нового года тенгрианцев начинается в полночь. Предвестником нового года выступает седобородый старец с густыми белыми бровями, ниспадающими на глаза, по имени Қызыр или Қыдыр. На нём лежит миссия встречи утренней зари. Всю ночь он бродит по степи со своим поводырём по имени Бақ (Судьба, Счастье). Если кто-то, так же как и он, бодрствующий в ожидании рассвета, попадается на его пути, старец тяжело приподнимает свои брови и пристально смотрит на встречного. «Если Қыдыром ты примечен, то и счастьем отмечен», - говаривали в степи. Поэтому люди, в особенности молодёжь, в эту ночь бодрствуют, чтобы не уснуть, - проводят её в играх и развлечениях, ждут возможной встречи с этим чудотворным старцем. 

Как видно из этой традиции, Қыдыр – прообраз Санта Клауса, Деда Мороза и «копии» Деда-Мороза, - Аяз-Аты. Его спустя многие столетия заимствовала Европа и через 2,5 тысячелетия – Русь. Запад заимствовал и встречу Нового года в полночь, но если на Востоке полночь играла астрономическую роль момента равноденствия, то на Западе она – лишь абстрактная форма без содержания. 

Другое же отличие в заимствовании состоит в том, что Санта Клаус и Дед Мороз (и даже Аяз-Ата) дарят подарки, т.е. вещи, а на Востоке Қыдыр-Ата – духовное благоденствие, равноправие и такое же духовное счастье, а не «счастье» обладания вещами. Отличие между вещизмом и духовностью весьма существенно. Об этих заимствованиях Запад, всегда высокомерно считавший себя источником и центром всего нового, передового и наиболее древнего, предпочитает умалчивать. 

О массовой встрече нового года в степи писали китайские и греческие авторы. Например, греческий историк Квинт Курций Руф (1 век до нашей эры) в книге «Походы Александра» сообщал, что в этот день над шатром хакана поднимали знамя с изображением солнца, на равнину в алых одеждах выходили 365 джигитов, которые олицетворяли 365 суток года. Затем на степной авансцене появлялся жрец (шаман, бақсы) и от имени всего народа обращался к Небу с молением и молитвами, озвучивая народные чаяния и мольбы под звук кобыза. Шаман исполнял 9 кюев-наигрышей (молитвенная музыка), после чего народ приступал к празднованию. 

КАК ПРОХОДИЛО ПРАЗДНОВАНИЕ НОВОГО ГОДА 

Сначала исполнялся самый главный ритуал и обязанность: встреча восходящего солнца. Пожилые женщины, облачённые в белые одеяния, выносили в чашах кумыс (затем он был заменён молоком любого происхождения) и разливали (брызгали) его в сторону восхода (жертвоприношение). Затем совершалось троекратное коленопреклонение со словами: «Наступающему Утру, Восходящему Солнцу – благо-благо-благо, дай всем здоровья, сохрани и преумножь наш скот». Им вторили аксакалы: «О, Всевышний, сохрани и увеличь наш народ, дай нам долгих и добрых лет жизни. Благодарим тебе за этот дар – день Великого Улуса. Благо! Благо! Благо! (Аминь!)» С этими молитвами все простирали руки к восходу и оглаживали ладонями лица, бороды. 

Кстати, по моему предположению, этот жест означает освящение малого диска (лица) лучами диска большого (Солнца), желание обратить благоприятные лучи солнца на свою личность (от слова лицо, личина). Бороды, пучки перьев на головах или головных уборах – копии солнечных лучей. Этот обряд тенгрианства (гладить лицо ладонями, креститься, завершать молитву словом «аминь») распространился затем по всему миру, став обрядовыми атрибутами всех мировых религий. И об этом заимствовании религиозные учения, возникшие позже, предпочитали умалчивать. 

После встречи новогоднего солнца люди должны были обходить соседей, родных, знакомых, обниматься, благословлять, высказывать добрые пожелания, прощать обиды и оскорбления, примиряться, избавляться от долгов, составлять договора, свататься, оказывать материальную поддержку, собирать пожертвования для пострадавших от природных катаклизмов. 

В ритуальную часть празднества входили и следующие действия: брызганье масла в огонь, разливание воды, готовка специальных блюд (көже, курдючное сало с печенью), выбрасывание изношенных одежд, обветшалых вещей, рассыпание проса в загонах для скота (чтобы он размножался), окуривание домов, где лежали хворые и больные, получение благословения у мудрых, святых, уравнивание людей. 

Последний пункт надо отметить особо. Установление равенства (не путать с равноправием) заключалось в том, что недруги и враги, богач и бедняк, мужчина и женщина, свекровь и невестка, тесть и зять, и стар, и млад, вступали в своеобразное «братание» между собой. Происходили перемирия, проявлялись сочувствие, внушение друг другу идеи равенства всех людей на земле. Беспрецедентные благотворительные акции проводили богачи, господа даровали свободу рабам, включая их в состав рода, женили и выдавали замуж, наделяли имуществом, скотом, пастбищными землями, юношей, даря им коней, приравнивали с ветеранами-защитниками родины, новорожденным в этот день давали соответствующие праздничные имена. 

Таким образом, наступал момент просветления или истины. 

Действительно, и по природе, и по естественному изначальному праву все люди на свете равны. Все равным образом должны, имеют право дышать, пить, есть, размножаться, иметь жилище, имущество, средства производства, земли, создавать социальные объединения, быть свободными и равными со всеми. Махамбет этот вопрос озвучивал и отвечал на него: «Разве ниже был кого-то? Равным сыном был народа» (Қай қазақтан кем едiм, бiр қазақпен тең едiм») 

В этот день социальное и имущественное неравенство, как бы стирается, сглаживается. Уже этот процесс заставлял людей задумываться: чем же я лучше (или хуже), выше (или ниже) остальных людей. Не только задумываться, но и делать выводы, а также предпринимать практические шаги по уравниванию людей. 

Лозунги Великой французской Революции «Равенство!», «Свобода!», «Братство!» зажгли сердца и увлекли умы всех людей планеты. Они взорвали дикое неравенство в России, привели к буржуазной, а затем и социалистической революции. Но экономических и культурных основ и предпосылок эта попытка установления торжества идеи равенства не имела. Искусственная «уравниловка» ни к чему лучшему не привела. Оказалось, что насильно равенство не создашь и не установишь. Декларация равенства прав автоматически не ведёт к реальному культурному, имущественному, гендерному или любому другому равенству. 

Но на этом основании не стоит абсолютизировать изначальность неравенства, невозможность её преодоления и пытаться увековечить такие отвратительные и противные духу человеческому явления, как подавление воли, унижение, нищета, эксплуатация, алчность и т.д. Равенство не тождество, гармония между «равенством в неравенстве» и «неравенством в равенстве» вполне достижима… 

…В этот день проявляли дар предвидения шаманы-оракулы. Они гадали на бараньих лопатках, құмалақах (шариках различного происхождения, - камушки, бобы, колобки, овечий помёт), предсказывали то или иное поведение природы, климата. От них пошли народные приметы. Например, удачной приметой является в этот день дождь. Если солнце заходит с теневым кругом, погода изменится к лучшему. Если солнце восходит с теневым кругом, погода похолодает, возможны осадки... 

В праздновании нового года устраивались традиционные скачки, проводились народные игры, состязания борцов и бардов (айтыс), почти комические соревнования Жалмаузов (Великих Обжор), каждый из которых мог в один присест съесть, как минимум, барана. 

В этот день свои немеркнущие стихи-пожелания, стихи-благословения сочиняли и декламировали поэты. Этих стихов сохранилось великое множество, некоторые из которых, думается, необходимы для воспитания подрастающего поколения и знания своих обычаев и традиций. 

Первый месяц нового года, как бы его ни называли, для кочевника - самое неустойчивое, рискованное время и одновременно обнадёживающий период, поэтому какой-то поэт оставил следующие строки: 

«Мёртвый станет мертвее, 
а живой живее,
толстый тонким обернётся, 
тонкий вовсе оборвётся». 

Ведь самый тяжёлый сезон года (зима) уже прожит, запасы пищи в доме и кормов для скота иссякли, домашние животные исхудали, но появляются ростки зелени и вместе с ними возможность выпаса скота, сопряжённая с риском. Поэтому Опыт поучает Молодость в стихах: 

«Продлится зима – съест последний кусок,
Когда день съедает ночь – самый чёрный срок,
Будет ковш молоком не наполнен, ягнёнок не сыт,
Нужен труд, чтоб наладить пошатнувшийся быт.
Жди непогоды, готовым к ней будь,
Пусть земля распахнёт материнскую грудь,
Кетмень и орало достань из полы,
Пусть будут готовыми семена и волы». 

А вот и другие пожелания и благословения поэтов и мудрецов… 

День Улыса — день народа. 
Жизни - долгие нам годы! 
Пусть нам пища будет впрок, 
пусть семью создаст сынок,
пусть у дочки будет дом
с крепким мужем и скотом.
Пусть добро у нас растёт,
горе ветер унесёт.
Пусть же Тенгри каждый час
видит нас и слышит нас! 

* * *

Пусть приходит благо к нам, 
а печаль уйдет к врагам! 
Для достатка дверь открыта, 
а нужда, как пёс побитый, 
убирайся за порог! 
С нами Тенгри, Неба Бог!

* * * 
В этот светлый День Улыса 
будет хлеб особо вкусным, 
пусть продлятся ваши годы,
грусть уйдёт, как непогода,
а на этом белом свете - 
счастья вам и вашим детям: 
пусть сынок ваш станет мужем, 
дочка будет с добрым мужем, 
скот пасется на приволье, 
ваша доля — в вашей воле. 
Пусть враги забьются в щели, 
вы ж своей добейтесь цели! 
Вот мое благословенье — 
я для этого мгновенья 
сохранял его для вас! 
Пусть вам Тенгри счастья даст! 

Да здравствует Великий День Улыса,

день сплочения и равенства,

симметрии и гармонии,

обновления вечно движущегося Неба-Көк-Тәңір,

да не устаёт это Божество ниспосылать на нас мир,

равенство, здоровье, достаток, долгих лет жизни!

Әумин!!! Амин!!! Аминь!!!