МЕНІҢ ХАНЫМЫМ, МЕНІҢ ЖЕБЕУШІМ / МОЯ ГОСПОЖА, МОЯ БОГИНЯ (БЕКЕТ КАРАШИН)
|
Әжемнің жарқын рухына арнаймын
Бұл әңгiмесіне автор И.Буниннің туғанына 140 жыл толуына арналған «Лёгкое дыхание» халықаралық сыйлығының (Германия, Cutersloh, 2010 жыл) «Әдеби шеберлігі үшін» номинациясы бойынша лауреат атағын иеленді және аталған конкурстың жеңімпаздарының таңдаулы шығармалар жинағынаенгізілді. Және де автор осы әңгiмесіне «Белая скрижаль» (Мәскеу, 2011) Халықаралық сыйлығының лауреаты атағын алды. *** 1 Менiң әжемнiң есiмі - Ханым. ХАНым сөзін орыс тіліне дәлме - дәл аударса - «Госпожа моя» болады. Әжем де өмір бойы өз есiмiне лайық болды. Сондықтан да оны ел арасында Ханша, яғни Әмiршi әйел деп атады. Мен өмірге келгенде, ол барлығына «Бұл – менің ұлым!» деп әмір еткен. Оның ықтиярына ешкiм қарсы келе алмапты. Апаларым: «Ол бізге сені қолымызға көтергізіп қоятын және кіш етпегеніңше күткізетін. «Ішіңдер!» - деп бұйырғанда, біз оны ішетін едік» деп айтатын. Олар тағы да: «Ол сені Құдайындай көретін, оның барлық таңертеңгі намазы саған арналатындай» деп айтып берген болатын. Әлбетте, маған деген мұндай ықылас менің тағдырыма әсер етпей қоймады. «Айналайын баладан, тауып алған даладан. Далада бала жата ма - түсіп қалған арбадан», - деп, менің Ханымым жаныңды әлдилейлеп әрі еркелететiн осындай ежелгi дала әнін айтып отыратын, бұл әннің пәлсапалық астарына таң қалған мен оны кейінірек орыс тiлiне аударған болатынмын: Я люблю тебя, малыш, в поле найденный голыш. Чадо в поле? Это дивно. Из телеги выпал, видно. - Құлыным менiң, сен бұл өмірде өз тізгіні өзіндегі арғымақтай шауып жүріп өмір сүретін боласың, және де солай етуге тиістісің деп, күн сайын бұл сөздерді менің құлағыма мінажаттай сыбырлайтын. Осылай... мен шауып кеткен болатынмын... Күн сайын мен «ерлiктер» жасауға шығатынмын. Бірде көршінің қойына мініп алып, ал енді бірде тауықтарды немесе мысықтарды, әрине олардың өзгенің мүлкі екенін түсінбегендіктен зақпымен ататынмын. Ал олардың ызаланған иелері қашан да қиянатшыл тағыны жазалауға тырысатын. Әлі күнге дейін маған сол бір түс қайталап ене береді: мен қашып барамын, менің артымнан аяқ дүрсiлдері, шаңқылдар және айқайлар естіліп жатады. … Әжем әрқашан ақ киім киетін. Үлкен ақ сәлде, үп-үлкен бұлт секілді шұбалаңқы оның белдемшелерi болатын және одан қалампыр иiсі шығып тұратын. Ол уақытта әтір және басқа хош иісті әсемдік заттар болмады. Оларды қалампыр алмастырды. Бұл иiс менiң өмiр бойы есімде қалған болатын. Қалампыр иісі әбден сіңіп кеткен, әрі мүңкіп тұратын оның белдемшесі менiң қорғанышым болды. Оның астына сүңгiп кеткен мен ештеңе көрмейтінмін, бiрақ естіп жататынмын. - Менiң құлыныма тек тиiсiп көрiңдер, барлығыңды құртамын, сендердің барлық малдарыңды бауыздаймын! – деп, ол өзінің асасын сермеп жатқанын естіп, әрі сезіп тұратынмын. Осы кезде үзіліс орнайтын. Менің Ханымым, шамасы ойға шомып тұрған болуы керек. Оның балапаны мүмкiн шектен шығар бірдеңені бүлдірген шығар. – Жарайды, үйге жүріңдер, шай ішеміз, - деп сәлден кейін ол сабырлы қалыппен айтатын еді, және де барлығы оның артынан сөзге келместен ере беретін. Ол адымдап, ал мен болсам аяғыммен оның белдемшесінің астында жыбырлап басып келетімін. - Шыға ғой, - дейтін ол дүдәмал дауыспен. Мен еңсем түсіп, әрі оның жүзіне қарай алмастан бұлттардың арасынан шығатынмын. Сөйтіп өзімнің Әміршімнің қасына барып отыратынмын. - Тумаларыңның мал-жандары аман ба, малдары көбейіп жатыр ма, алыс-жақын ағайындарының жағдайлары қалай, аман ба? Осындай әрі осыған ұқсас салт-жоралғылық сұрақтарды менің әжем «лажсыз келген қонақтарға» қоятын. Олар әдеп сақтағандықтан ызаларын басып амалсыздан осындай бос сұрақтарға жауап беруге мәжбүр болатын. Ыстық шай олардың ызаларының қызуын басатын. - Жарайды, менің тентегім, тағы нені бүлдірді, - деп менің әжем шарасыз әрі көптен күтілген сұрақты қоятын. Ендігі ызаларын басқан жәбірленушілер жай айғақтарды ғана баяндайтын. Сөйтсе менің «ерліктерімде» шектен шыққан ештеңе жоқ болып шығатын. - Е, тіпті ханның қызы да жаңылыс басады, - деп әжем қазақтың мақалын даналықпен әрі мәнерлеп айтатын. Осыдан кейін керемет кез басталатын. Шағымданушылар бірінен кейін бірі мені мақтай бастайтын. – Ханеке, сіз білесіз бе, сіздің жүгірмегіңіз топайды бәрінен жақсы ойнайды. - Ал, ол менің қойыма мініп алып қалай шапқылады, нағыз жігіттің өсіп келе жатқаны көрініп тұр. - Ал, ол қалай жүгіреді! Иттен де озып кетеді. - Ол тасты нағыз мергендерше лақтырады. Мен осылай батырға айналатынмын. Бұл сөздердің маған арналып жатқанына сенбеген күйде көз жанарымды жоғары көтере бастайтынмын. - Құдай оған ұзақ ғұмыр мен денсаулық берсін! – деп айтатын қоштасарда бұл қайырымды адамдар әжеме. - Ал, енді сен айтшы, - деп бұйыратын оңаша қалғанда менің Әміршім. – Бұл адамдар шындықты айтты ма? - Иә солай болды, - деп міңгірлейтінмін мен өзіме әлі келе алмастан. - Онда неге қаштың? - Әже, олар көп болды ғой. - Онда тұрған не бар, бір адам мыңға қарсы тұра алмай ма? – деп, әжем дегбірсізденіп, - жүгіріп келе жатып, арасында тоқтап тас лақтыруың керек еді, батырды қуудың оңай емес екенін білетіндей қылып.- Иттердің тобырына ұқсаған топқа азуыңды көрсетсең, қорқаулары қыңсылай бастайды, - деп, ол одан әрі желіге бастайтын. Мен кінәмды сезіне бастайтынмын. Ішімнен оның көз алдында мен тіпті де батыр емес, өзімді қорқақпын деп ойлайтынмын. Сөйтіп, қайтадан жаңа «ерліктер» жасауға шығатынмын. Қашанда төбелесуге дайын тұратынмын. Тіпті далада біреулер төбелесіп жатса, соған кірісіп кеткім келіп тұратын. Ондай топтың ішінен жүзі таныс біреудің соққы жегенін көрсем, мен оған тек қана кол ұшын бермейтінмін, оны жеңімпаз етіп шығаратынмын. Жайдан жай адамды ұрып тастау қай кезде де жаман әдеттің белгісі емеc, есі дұрыс емес адамның ісі. Төбелесті іздеу, төбелеске азғыру керек болатын. Бұл бірақ өнер емес, әдеттегі адамның қалыпты ісі еді. Төбелес кейде ойламаған жерден шыға келетін. Тек менің ғана емес басқаларының да төбелескесі келіп, шекесі қызып тұратын. Мен де ұратынмын, мені де ұратын. Әбден таяқ жеген түріммен үйге келетінмін,өзім мәзбін, өйткені жеген соққыларым қорқаудың емес, еркін адамның, батырдың алған соққылары болатын. - Өзің бе жанжалдасқан, әлде біреу мәжбүр етті ме? Менің көгерген жерлерімді көріп, менің Ханымым мені «майданнан» әдеттегідей сұрақтарымен қарсы алатын. - Иә, олар да, мен де… Бірақ менің Әміршіме ұсақ-түйегіне дейін, барлығын білуі керек болатын. Болар нәрсе болды, менің айтқым келмейтін. Бірақ ол мені айтуға еріксіз көндіретін. Ол кезде мен ешнәрсені саралай алмайтынмын, мен үшін саралауды әжем жасайтын. Менің әңгімемнің нәтижесінде ол мені бірде жұмсақ жерімнен шартылдатса, бірде масаттанып оны сүйіп алатын. - Өз өміріңіз туралы айтып беріңіз, - деп мен одан жиі сұрайтынмын. - Құлыным, менің өмірім мен өткен ғұмырым өмір бойы айтатын болсам да, ешқандай әңгіменің көлеміне сыймайды, - деп бастайтын ол әрқашан өз әңгімесін. - Мен ел ішіне белгілі адамның қызымын. Менің әкем мен сені сияқты еркіндікте тәрбиеледі. Ең бірінші қадам бастым ба, әлде ат тақымына отырдым ба есімде жоқ. Бірақ алғаш қолыма қамшы, содан кейін қылыш ұстағаным есімде. Мен дүниеге келгенде әкемнің алты ұлы болған екен, ал қызы болмапты. Сондықтан болар, мен дүниеге келгенде әкем менің атымды Ханым, яғни «Менің әмірші қызым» деп қойған. Мен өз ағаларымның арасында ер балаша өстім, шалбар киетінмін, басымдағы шашымды тақырлатып алып тастайтынмын, мен төбелескенде сотқар-балалардың бірінен қалыспайтынмын, бәйгеден қашан да бірінші келетінмін. Бір жылы әкем маған құлын сыйлаған болатын. Оның түсі күннің түсіндей болатын. Бұл менің алғашқы махаббатым болды. Әрине, оның да. Ол жетім еді, оның қасқырлардың жемі болған енесі есінде жоқ болатын. Мен оның анасы, әпкесі, ағасы болдым. Тіпті ұйқыға жатарда да оны ойлайтынмын, ол да осы сәтте мені ойлайтынына сенімді болдым. Ұйқыдан оянғаннан кейінгі алғашқы ойым ол туралы болды. Көтеріліп келе жатқан күн қашанда менің құлынымды есіме түсіретін. Күн түстес болғасын, әрі шыққан күннің шаттығы бірден оны есіме түсіретін. Біз бір бүтін болатынбыз, тіпті адамдардан да мен мұндай өзара түсіністік таба алмадым. Бірақ жылқы байлаулы тұратын ит емес, ол еркіндікте жүру керек. Сондықтан қатайып қалған құлынды бір үйір жылқыға қосты, қоштасарда мен жылаған болатынмын, мені ешкім жұбата алмаған еді. Менің құлынымнан айрылған сағынышыма, енді оның жоғалып кеткен күйініші қосылды. Әлі күнге дейін оның ұрланып кеткенін, әлде қасқыр жеп қойғанын ешкім білмейді. Он үш жасымда мені сенің атаңа күйеуге берді, мен тіпті тұрмысқа шығудың не екенін білмедім, өзімнің құлыныма деген махаббатымнан басқа махаббатты білмедім. Мен құлыныма деген махаббатымды өмір бойы ұмытпадым, сені құлыным деп атайтыным сондықтан. Мен он бала тудым. Олардың барлығы да менің бабама ұқсаған көк көзді болатын. Мені еркелетіп, еркіндікте өсіргендіктен, мен тұрмысқа шыққанда да еркіндікті жоғалтуыма көнбістік танытпадым, саған ұнамайтын, атаңмен ұрысысатын кездерім, сол еркін құстың жыры еді.
…Қарғыс атқыр соғыс... Менің ұлдарым соғысқа кетті. Олардың әрбіреуін соғысқа аттандырып тұрып, мен жыладым. Күлкі мен шаттықта өссем де, мен жыладым. Олардың барлығы да менің құлыным секілді із-түзсіз кетті. Ауылға қара қағаз келе бастады, олар маған арналып келгендей, мен қорыққаннан қалшиып тұрып күтетінмін. Қаза тапқандар басқаларының балалары, күйеулері, ұлдары болып шығатын. Бірақ мен құлындарымның не қаза болғаны, не қолға түскені туралы бір де бір хат, хабар алмадым. Мен: «Бұл, мүмкін, менің күн секілді құлынымның маңдайына жазылған тағдыр болар», - деп ойлайтынмын. Менің көзім күтудің зары мен азабынан жылай-жылай жастан суалды. Сенің әкеңнің, кенжемнің алдындағы ұлымның кезегі келді. Шындығында, ол менің барлық құлындарымның ішіндегі ақылдысы болды. Сенің әкең мұғалім болып жұмыс істеді, ауылдағы белгілі сауықшыл әрі қалжыңбас, ақылды әрі өткір тілді адам болды, барлығы оны осы қасиеттері үшін жақсы көрді. Мен оны қалай болса да тірі қалдырғым келді, ол үшін барлық қолымнан келгенін істедім. Бірақ қыранды ұяда ұстап тұра аласың ба? Маған ескертпестен ол майданға сұраныпты, содан шақырту қағазы келді. Бір қызығы менің жылағым келеді, бірақ көзімнен жас шықпайды. Ол қоштасар кезде қызық әңгіме айтып берді, мен жай ғана емес көзімнен жас шыққанша күлуге мәжбүр болдым. Менің құлынымды беймәлімділікке, қиян мен үрейге әкетіп бара жатқан бір жарым тонналық жүк машинасының шаңы ғайып болғанша мен қарқылдап күлдім. Бұл күлкі тек қана әзіл-оспақтың емес, сонымен бірге қасіреттің де күлкісі екенін сезінгендіктен іркілдім. - Құлыным менің, саған айтайын, - деді Әжетайым, - күлкі – барлық пәлеге әрі дәрі, әрі тұмар, әрі дауа. Мен сенің әкеңді сол күлкі ғана сақтап қалды деп ойлауға мәжбүрмін. Денесі тыртық пен жараға толы болса да, ұлым таңқаларлықтай, күн секілді орден мен медальдары жарқырап, дәл сол кездегідей жүзіндегі күлкімен, қуанышымен оралды. Сол сәтке дейін мен Құдайға айрықша сене қоймайтынмын, ал міне Құдайдың өзі секілді менің тірі ұлым аспаннан түсе қалғандай. Мен үш жыл жыламаған едім, ал енді аспаннан құйған жаңбырдай еңірейін. Бірақ бұл жылағаным қуаныштың, әділдіктің, шаттықтың, өмірдің өлімді жеңген салтанаты еді. Сол сәт менің құлынымның қайтып оралуы, тірілгені және өмірге қайта келуі қатар болғандай әсер етті. - Кешір, құлыным, мен қазір қатты шаршадым, сенің өмірге қалай келгеніңді, сен бұл өмірді қалай сүру керектігіңді және көптеген қызықты жайттарды ертең айтып беремін, - дейтін менің Ханымым, кезекті әңгімесінен кейін. Мен тағатсызданып әрі тынышым кетіп «ертеңгі күнді» күтетінмін.
- Соғыс аяқталды, сенің әкең тірі оралды, бұнысымен бір қуантса, кейін мені қамықтырды, - деп бірнеше рет қайталайтын Әжетайым, - Жеңіс күнінің болып кеткені қашан, ал сенің әкең бірден келе қоймады. Ол қайбір «ормандық бауырлармен» ұрысқа түстім деп айтты. Бауырлармен», - деп сұрайтынмын мен қырағылық танытып, ол өзінің туған бауырларымен соғысып жатырғандай. Ол бізге қарсы бас көтерген, өздерін партизан санайтын, толық талқандалмаған фашистік құйыршықтарды солай атайды деп түсіндірді. Ол сол соғыстың жекелеген көріністерін әңгімелегенде, Жеңіс әнін ести алмай, із-түзсіз кеткен менің қырандарымның кегін қайтарғандай кеудемді мақтаныш кернейтін.
- Ұлым менің, сен ағаларыңды өлтірген жаудың қанын іштің бе? – деп мен ежелгідей болған сұрақты тағы қайталап қоятынмын. - Анашым, ол салт қазір жоқ, - деп жауап береді. - Сенің бауырың қанша болса сонша жаудың көзін құрта алдың ба? – деп мен тынышталмайтынмын. - Анашым, бірақ бұл сен көрген ар-намыс заңдары сақталатын соғыс емес. Қазіргі соғысушылар зұлым, қапыда бұрыштан арқаңа, тіпті жерден қазылған бекіністен басын шығармастан атады. Оның қаншасын өлтіргенін, қаншасын жаралағанын ешкім санай алмайды, - деп жауап берді менің алтыным. - Яғни, саған кім атқанын және жаралағанын көрмедің бе? – деп сұрап мен дегбірсізденетінмін. - Әрине, жоқ, анашым, - деді, менің құлыным, - қазіргі жауынгерлер жауынға ұқсас, оқтарының тамшыдай кімге тиуі мүмкін екенін, кімді зақымдап жатқанын білмейді. Маған түсініксіз соғыс туралы мұндай сөздерінен ықыласым таусылып, бұдан кейін күнделікті болып жатқан жайларды талқылауға көшетінбіз. - Әрі қарай айта бер, сен біз туралы, болашақ туралы ойладың ба, - деп сұрайтынмын. - Әрине, анашым, - деп жауап береді ол, - жай ойлап қана қоймадым, тіпті сізді қуантуға асығатынмын, өйткені сіздің жақында келініңіз болады. - ?!? - Иә, мен оны сол жақта, біз жауды күйретіп жатқан жерде кездестірдім. - Ол қай рудан, - деп абыржығаннан ойыма келген алғашқы сұрақты қойдым. - Анашым, ол халықтың руы жоқ, ол –латыш қызы, мен сияқты оның да көзі көк. - Сен не ол кәпірлерден деп айтқың келе ме? – деп айқайлап жібердім мен. - Анашым, сенің өзің емес пе аспан астындағы барлық адамдар бір бірімен тең деп айтқан, барлығымыздың қанымыз қызыл, көк емес, тіпті хандары да аспаннан түспейді, халқы сайлайды. - Бірақ мен саған тексізге үйленуге болады деп айтып па едім, - дедім мен ыза болып.
- Анашым, мен сенің батаңды алғым келген себепті ғана өзіммен бірге алып келмедім. Бірақ сенің бата беретін кейпің жоқ секілді. Әрі біздің отбасымыздың соғыстан кейінгі күйзеліс жалмап кеткен ауқатын көріп, қазір үйленетін уақыт емес деп ойладым. Алдымен туған ұямды, ауылымды көтеруім керек. Біздің маңдайымызға жазғаны соғысу, қирату, сосын оны қайтадан жаңарту және жетілдіру болғаны ғой. Қайтейік, біз емес тағдырды таңдайтын, ол бізді таңдайды ғой. - Сөйтіп, сенің әкең тек қана өзінің тағдырын ғана емес, сенің де дүниеге келуіңді болжағандай еді. Біліп қой, сенің дүниеге келуіңе менің де тікелей қатысым бар. Егер мен сол кезде сенің әкеңің үйленуіне қарсы болмағанымда, қазіргі күні сенің орныңда ауылда көк көзді емес, көгілдір көзді, сары шашты сұмпайы-дүбара, жарты кәпірлер жүгіріп жүрер еді, - деп қалжыңдайтын күліп.
- Бірақ мен олар секілді болмайтын едім ғой, - деп мен аңғырт сұрақ қоятынмын, оған жауап беруді әжем қажет деп тіпті де санамайтын. - Ал мен өмірге қалай келдім, - деп сұрайтын немересі бұл маңызды сұрақты, - мені сенің әніңде айтылатындай, арбадан түсіп қалып, ен даладан тауып алдыңдар ма? - Ақымағым, - деп күлетін әжем, - Сен дүниеге қасқырдың күшігіндей шар етіп, жолбарыстың баласындай ақырып келдің. Жиырылған, сүйкімсіз бір құмаршақ секілді, өзіңнен рұқсатсыз туылғандай ашулы едің. - Бұл ұзақ өмір сүреді, - деп сенің әпкелерің сәуегейлік жасап жатты, - тек оған өзіне жанасымды есім беру керек. Ат қою құқы тек сенің атаңда болды. Біз тек нәрестеге соғысқа қатысы жоқ, бейбітшіл адамның есімін лайықты етіп қоюын жабылып сұрадық. Ол өзінің балаларын әдейі майданға жіберуге дайындағандай, осындай сөздермен аямай атаған еді. Саған есім таңдау үшін атаңа бір тәулік қажет болды. Адам заманнан Сахарада адамның есімінің сиқырлы мағынасы болады деген бар, сондықтан есімді асығыстық танытпай мұқият таңдау керек. Адамды қалай атасаң, ол солай өмір сүреді. Адам – бұл оның атауы. - Мен оның атын Бекет деп атаймын, - сенің атаң терең ойланып барып, өзінің шешімін жариялады, - қазақтың батырларының есіміне және Адай руының әулие данасының құрметіне осылай атаймын. Ол әрі сарбаз, әрі ойшыл, әрі Аспан Құдайының қалаулысы болып өссін. - Даналық ақылымен жұмсарта отырып, сенің атаң біздің қалауымызды да ескерді, бірақ саған әскери ерліктер тілей отырып, өзінің «әскери желісінен» тая алмады, - барып тұрған данагөй секілді пайымдай отырып, әжем шамамен осылай айтып берген. «Адам – бұл оның аты»… «Адамға қандай есім берсе, ол солай өмір сүреді»… Мұндай қанатты сөздерді айтқан сахаралық абыздар, пайғамбарлар болған секілді. Абыздар секілді айтар сөзімен менің алдағы өмірімді күні бұрын болжап қойғандай болған атам да сәуегейлігін көрсетті. Саналы өмірімнің екі он жылдығында мен погон тағып, қару асындым, «ыстық нүктелерде» болдым, қоғамдық тәртіп пен азаматтардың бейбіт өмірін қорғадым, сонымен бірге философиядан кәсіби білімім бола тұрып, басқаларды тек қана ғылымның хикметтеріне ғана емес, сонымен бірге әскери ғибраттарға да үйреттім. 2 Әжемнен көптеген қызықты тарихтар және әңгімелерді, ғибраттар және тұрмыстық халық даналықтарын, ертегілер мен қиссаларды, мақалдар мен мәтелдерді естідім. Ол маған білім мен тәжірибенің қайнар көзі, әділдік пен даналықтың түйіні, бекзаттық пен сұлулықтың шыңы болып көрінетін. Мен кейіннен оның – халықтың өткені мен мәдениетін есінде сақтап, даланың өсиет қағидалары бойынша өмір сүрген қарапайым қыпшақ әйелі екенін түсіне бастадым. - Құлыным менің, жартылай ашық, сонымен бір мезгілде жартылай жабық алақанға ұқсап өмір сүр. Жұдырығыңды түйсең, - онда ештеңе түспейді, ештеңе кірмейді, келмейді. Оны түгелдей ашсаң, - онда не болса соның бәрі түсіп қалады, шашылады, жоғалады, - ол мені солай үйрететін. - Қолдағы саусақтарыңның бірдей емес екендігі секілді, тегінде барлық адамдар, тіпті бір үйдегі адамдар да бірдей болмайды, оларды тең етем деп тырысудың қажеті жоқ, - деп ол даналық сөзін айтатын. - Адамдардан сақтан, олардың көбі қорқаулар сияқты, - ауыздарына саусағыңды салсаң, түгелімен қыршып алады, - деп мен өзім сияқты деп санай бастағандарымдан да қорқыта бастайтын. Кейінірек осындай және осыған ұқсас әжемнің насихаттарын мен «саусақтардың философиясы» деген термин немесе айдармен өзім үшін жинақтай бастадым. Менің Әміршім дүниеден өткенде, мен түнде үйден шығып кетіп, зиратқа баратынмын, Ханымның сүйегі жатқан жердің шаңы мен топырағын құшақтап, оны көз жасыммен суарып, әбден қалжырап ұйықтап кететінмін. Ол кезде мен психологиядағы «медитация», «реинкарнациялау» терминдерін игермеген едім, бірақ өзімді әжеме деген іштегі ыстық сезіміммен менің Әміршімді тірілте аламын немесе қандайда бір түрдегі оның рухын шақыра аламын деп сендірдім. Сонымен бірге, мен өзімді өзім иландыра отырып, онымен сөйлесіп отырғанға ұқсас ақиқатқа жататындай шындық туғыза алдым. - Құлыным менің, сен ең тәуір адам болуға лайықтысың, тіпті мың адамнан да жоғары тұруың керек, - деп оның зираты әжемнің дауысымен күбірлейтін. Кейіннен мен адамның ойлары мен даналығының бір-біріне ұқсастығы мен уақытқа бағынбайтындығына таң қала отырып, Гегель мен Гераклиттен осыған ұқсас рауаяттарды таптым. «Айналайын баладан, тауып алған даладан. Далада бала жата ма - түсіп қалған арбадан»… - менің Әміршімнің ән салған дауысы көктен естіліп тұрғандай. Әннің мағынасы менің жанымның жағдайына сәйкес келіп тұрды. Торығушылық, жалғыздық, күдерсіздік, иесіздік күйінде болған едім. Содан кейіннен философия тарихын меңгере отырып, бұл әннің сөздерін экзистенциализм философиясы санатымен салыстырдым. Бірақ барлық уақытта торығып жүру және өмір сүру мүмкін емес. Өмір жалғасын табу керек. Оқу керек. Тәжірибе жинақтау керек.
Мен бұдан кейін жай ғана өмір сүруді жалғастырмадым, осы жалғанды жүгіре басып, менің әжемнің күн секілді құлынындай, менің Әміршім, менің Ханымым үйреткеніндей қиял мен үміт бұлттарында қалықтай бастадым, білім мен ептілік шыңына өрмелеп шыға бастадым, өзімнің мінез-құлқымды бекіте бастадым. Мен қазір өз Әміршіме шындығында Әмірші өзім болғанымды түсінемін... |
Светлой памяти моей бабушки
Этот рассказ принёс автору звание лауреата Международного конкурса «Лёгкое дыхание» (Германия, Cutersloh, 2010), посвященного 140-летию И.Бунина, по номинации «За литературное мастерство» и вошёл в избранный сборник победителей конкурса. За этот же рассказ автор стал лауреатом Международного конкурса «Белая скрижаль» (Москва, 2011) *** 1 Имя моей бабушки – Ханым. ХАНым, в буквальном переводе на русский язык – «Госпожа моя». Бабушка и по жизни соответствовала имени своему. Поэтому в народе её называли Ханша, то есть Повелительница. Когда родился я, она повелела всем: «Это – мой Сын!» Перечить её воле, никто не смел. Тётки рассказывали мне: «Она заставляла нас поднимать тебя на руки и ждать, пока ты не разольёшься мочой. «Пейте!» - приказывала она, и мы её пили». А ещё они рассказывали: «Она относилась к тебе, как к Богу, все её утренние молитвы были посвящены не столько Аллаху, сколько тебе». Разумеется, это отношение не могло не сказаться на всей моей судьбе… «Айналайын баладан, тауып алған даладан. Далада бала жата ма? – түсіп қалған арбадан», - напевала мне моя Госпожа эту древнюю убаюкивающую и балующую душу степную песнь. Лишь потом, поражаясь философскому подтексту, я перевёл её на русский язык: Я люблю тебя, малыш, в поле найденный голыш. Чадо в поле? Это дивно. Из телеги выпал, видно. - Жеребёнок мой, ты должен и будешь, жить и скакать на этой земле вольным, как ветер-тулпар, свободным, как хищная птица, сильным, как скала, - ежедневно, как молитву, шептала она мне на ухо эти слова. И… я поскакал, взмыл в небо, начал драться. Ежедневно я уходил «на подвиги». То скакал на соседском баране, то стрелял из рогатки в кур или кошек, конечно, не понимая, что это чужая собственность. Её хозяева, возмущённые, всё время пытались наказать вероломного варвара. Но он, сын Богини, дерзил, швырял в них камнями и… бежал. До сих пор мне снится один и тот же сон: я убегаю, за мной раздаются топот ног, визг и крики. «Гарун бежал быстрее лани, быстрей, чем заяц от орла», - это я прочитал потом. Понял по-своему. Гарун не трус, а герой, недостижимый даже в бегстве. … Бабушка была всегда в белом. Огромная белая чалма, огромные, как облако, балахоны её юбок и… запах гвоздики. В то время не было духов и прочих прелестей парфюмерии. Их заменяла гвоздика. Этот запах преследует меня всю жизнь. Юбка её и была моей крепостью, засаженной и пахнувшей гвоздикой. Я нырял под неё, не видел, но слышал.
- Только попробуйте тронуть жеребёнка моего, уничтожу весь ваш род, вырежу весь ваш скот! – слышал и чувствовал, как она махала своим посохом. Наступала пауза. Госпожа моя, видимо, размышляла. Может быть, её чадо натворило что-то из ряда вон выходящее.
– Ладно, пошли в дом, попьём чая, - уже спокойно выговаривала она, и все безропотно шли за ней в дом. Она шла, а я семенил ножками под её юбкой.
- Выходи, - говорила она голосом, в котором было сомнение. Я выплывал из-под облака, понурив голову и спрятав взгляд. Садился рядом со своей Повелительницей.
- Как здоровье ваших родичей, размножается ли скот, живы, здоровы ли дальние сородичи? Такие и подобные им ритуальные вопросы задавала моя бабка свом «гостям поневоле». Те, чтобы соблюсти этикет, вынуждены был умерять пыл и отвечать на эти пустые вопросы. Горячий чай охлаждал жар мщенья.
- Ну, что ещё натворил мой бесёнок, - задавала неизбежный и долгожданный вопрос моя бабка. Уже остуженные потерпевшие просто констатировали факты. Оказывалось, ничего смертельного в моих «подвигах» не было. - «Э, ондай-ондай ханның қызындада болады», - мудро и витиевато выговаривала бабка обычную казахскую пословицу. «Такое-сякое» может быть и у ханской дочери», - переводил я её уже потом. Затем происходило чудо. Обиженные, но не оскорблённые, потерпевшие люди начинали наперебой хвалить меня. – Ханеке, а вы знаете, что ваш пострел лучше всех играет в асики-бабки? - А как он скакал на моём баране, сразу видно, что растёт настоящий джигит. - А как он бежит! Быстрее собаки. - Камни он кидает, как лучший стрелок. Я превращался в героя. Я начинал поднимать глаза, не веря тому, что эти слова относятся ко мне. Дай ему Бог здоровья и долгих лет, - говорили бабке на прощанье эти добрые и милые люди. - А теперь рассказывай ты, - повелевала моя Госпожа уже наедине. – Правду говорили эти люди? – хотела уточнить она. – Да, это было, - не успев опомниться, отвечал я. - А почему бежал? - Да их же было много, Ба. - Ну и что, разве один человек не может противостоять тысяче? – не унималась бабка. Бежал, но следовало остановиться и, метая в них камнями, заставить бежать их самих, чтобы неповадно было им гонять героя. Толпа подобна своре собак, покажешь клыки, завизжат шакалы, - всё более и более возбуждалась она. Теперь уже я был виноват перед моей Богиней. Думал, что в её глазах я вовсе не герой, а простой трус. Снова я отправлялся на новые «подвиги». Новыми «объектами» их становились люди. Всё время хотел драться. Даже посторонняя драка возбуждала меня. Не дай Бог в этой толпе встретить знакомое лицо, которое, тем более, терпит побои. Я не просто выручал его, а делал победителем. Просто так ударить, избить человека во все времена считалось признаком даже не дурного тона, а болезни. Драку надо было искать, провоцировать. Но это оказалось не искусством, а обычным житейским делом обычного человека. Она иногда всплывала неожиданно. Драться хотел не только я, но и другие. Избивал я, избивали меня. Весь побитый шёл домой и радовался, ибо синяки эти были не побоями раба, а отметинами свободного человека, героя.
- Рассказывай, сам учинил, или вынужден был? - Встречала меня с «фронта» этим дежурным вопросам Госпожа моя. - Да и они, и я… Но моей Повелительнице надо было знать всё до мельчайших подробностей. Рассказывать не хотелось, что было, то было. Но она меня вынуждала. Анализировать я тогда не умел, за меня это делала бабка. По результатам моих рассказов она то шлёпала меня по мягкому месту, то восхищённо его же целовала. - Мама, расскажи что-нибудь о своей жизни, - часто просил я её. Мамой по древнему казахскому обычаю называл её, при всём том, что у меня была родная мать. - Жеребёнок мой, судьба и жизнь моя не вместится в любой рассказ, хоть рассказывай их всю жизнь, - начинала, как всегда, она.
- Я – дочь богатейшего человека. Мой отец воспитывал меня свободной, как я тебя. Не помню, ходить ли стала я раньше или сидеть на лошади. Но помню, как впервые взяла в руку камчу, а потом саблю. В то время, когда я родилась, отец мой имел шесть сыновей, но у него не было дочерей. Поэтому, наверное, когда родилась я, отец назвал меня Ханым, т.е. «Моя Госпожа». Среди своих братьев я росла, как мальчик, носила штаны, мне выбривали волосы на голове, я дралась не хуже любого мальчишки-забияки, на скачках всегда была первой.
Где-то в год отец подарил мне жеребёнка. Он был цвета солнца. Это была моя первая любовь. И его тоже. Он был сиротой, не помнил свою мать, ставшей жертвой волков. Я стала его матерью, сестрой, братом. Даже спать я ложилась с мыслью о нём, была уверена, что, и он в этот момент думает обо мне. И первой мыслью после пробуждения была мысль о нём. Пробудившееся солнце всегда напоминало моего жеребёнка. И цветом, и радостью. Мы с ним были одним целым, никогда, даже с людьми я не нашла такого взаимопонимания. Но конь не собака на цепи, он должен расти на воле. Поэтому подросшего жеребёнка ввели в какой-то косяк, я плакала при расставании, меня успокаивали, но сделать это не смогли. Ко всей тоске от отлучения с моим жеребёнком прибавилось горе от его пропажи. До сих пор никто не знает, украден он был или его съели волки.
В тринадцать лет меня выдали замуж за твоего деда, я даже не знала, что такое замужество, не знала, что такое любовь, кроме любви к своему жеребёнку. Эту любовь я пронесла с собой всю свою бесконечную жизнь, вот почему я и тебя называю жеребёнком. От деда твоего я родила десять детей. Все они были зеленоглазыми, каким зеленоглазым был мой прадед. Я родила семь сыновей и трёх дочерей, они – твои тётки. Но их я особо не люблю. Я люблю своих сыновей, в которых я вижу своих братьев. Поскольку меня растили избалованной, вольной птицей, даже в замужестве я не смирилась с потерей воли, та ругань с твоим дедом, которая тебе явно не нравится, есть песнь вольной птицы. … Проклятая война… Мои сыновья уходили на фронт. Провожая каждого из них, я плакала. И вспоминала, что я плакать не умею, ибо росла в смехе и веселье. Все они пропали, как когда-то пропал мой жеребёнок. В аул приходили похоронки, с замиранием сердца я ждала, что они адресованы именно мне. Погибшими были другие дети, мужья, сыновья. Но у меня был роковой случай: ни от одного сына я не получила ни весточки, ни известия от других о гибели или пленении моих жеребят. Я думала: наверное, это и есть рок, предписанный судьбой моего солнечного жеребёнка. Глаза мои высохли от плача, плача тревог и мук ожиданий. Насупил черёд моего предпоследнего сына, твоего отца. Скажу, он был умнее всех моих жеребят. Он был учителем в школе, весь аул был грамотным, благодаря нему. Любой ценой я хотела оставить его в живых, предпринимала всё возможное для этого. Но разве сокола удержишь в гнезде? Без моего ведома и согласия отец твой написал прошение на фронт, и пришёл вызов. И вот, что удивительно, я захотела плакать, но слёз не было. Твой отец был в ауле известным весельчаком и балагуром, умником и острословом, за что его все любили и восхищались им. Он во время прощания рассказал мне то ли байку, то ли какой-то эпизод из жизни, что я была вынуждена не просто рассмеяться, а расхохотаться. Я хохотала до тех пор, пока не исчезла пыль от полуторки, увозившей моего жеребёнка в неизвестность, даль и страх. Тогда я осеклась, понимая одновременно, что этот хохот вызван не только юмором, но и горем. - Скажу тебе, жеребёнок мой, - произносила Ба, - смех это - и лекарство, и оберег, и панацея от всяких бед. Я сейчас вынуждена думать, что именно смех уберёг моего жеребёнка. Он вернулся, как чудо, как солнце, сияя, орденами и медалями, всё такой же смешной, радостный, хотя и был весь в шрамах и ранах. До того момента я особо не верила в Бога, а тут моя живая плоть появилась, как сам Бог. Три года я не плакала, а тут, будто разразилось дождём само небо. Но этот плач был гимном радости, справедливости, торжества жизни над смертью. Плач этот одновременно был возвращением, оживлением и возрождением моего солнечного жеребёнка. - Извини, жеребёночек, я сейчас очень устала, завтра я расскажу, как ты появился на свет, как ты должен прожить на нём и много-много интересного, - говорила после очередного рассказа моя Богиня. Я замиранием и возбуждённо ждал «завтра». - Война закончилась, отец твой вернулся живым, этим и обрадовал меня, но затем и огорчил, - много раз повторяла Ба. День Победы наступил давно, но отец твой продолжал воевать, не по воле своей. Он мне рассказывал, что воевал с какими-то «лесными братьями», я ещё удивлялась: не со своими ли кровными братьями он воевал. Он разъяснял, что так называют в Прибалтике недобитых фашистских прихвостней, которые сами себя считали партизанами, восставшими против советского строя. Когда он рассказывал об отдельных эпизодах этой войны, меня распирала гордость, чувство удовлетворённой мести по пропавшим без вести, как мой солнечный жеребёнок, моим соколам, не услышавшим песен Победы. - Сын мой, ты выпил кровь врага, убившего твоих братьев? – задавала я ему древний, но обычный вопрос. - Мам, сейчас же уже нет этого обычая, - отвечал он мне. - Сын мой, ты смог убить столько врагов, сколько было твоих братьев? – не унималась я. - Мам, но это была не та война, которую видела ты, когда бой начинается с единоборства, а затем в неё вступают массы. Нынешние войны подленькие, стреляют в спину, из-за угла, стреляют, даже не высунувшись из окопа. Никто не может сосчитать, скольких он убил, а скольких ранил, - отвечал мой золотой.
- Значит, ты не видел лиц тех, кто тебя поражал и одаривал ранами? – Не успокаивалась я. - Конечно, нет, мам, - говорил мой жеребёнок, - нынешние войны подобны дождю, капли-пули которого могут угодить, в кого попало. После этих слов я теряла интерес к непонятной мне войне, переходила на обсуждение мирных тем.
- Рассказывай дальше, думал ли о нас, о будущем – вопрошала я. - Ну, конечно, мам, - отвечал он мне, - не только думал, но и спешил обрадовать, у вас скоро будет невестка.
- ?!? - Да, я встретил её там, где мы добили наших врагов. - Из какого она рода, - растерявшись, я задала пришедший первым на ум вопрос. - Мам, у этого народа нет родов, она – латышка, такая же зеленоглазая, как и я. - Ты хочешь сказать, что она из кафиров!?! - вскричала я. - Мам, ты же сама мне говорила, что люди под этим небом все равны друг другу, что кровь у всех красная, а не голубая, что даже ханы не небом избранные, а избранники народа. - Но разве я говорила тебе, что можно жениться на безродных собаках? – уже возмутилась я. - Мам, я не привёз её только потому, что хотел сначала получить твоё благословление. Но я вижу, что ты его вряд ли дашь. К тому же, увидев послевоенную разруху, которая, как корова языком, слизала весь достаток нашей семьи, решил, что сейчас не до женитьбы. Надо поднимать родное гнездо, аул в целом. Видать, судьба наша такова: воевать, разрушать, а затем уже обновлять и развивать. Что ж, не мы выбираем эту судьбу, а она нас. - Высказав всё это, твой отец предопределил не только свою судьбу, но и твоё рождение. Считай, что к твоему рождению через восемь лет после этой беседы, я имею самое прямое отношение. Если бы я не воспротивилась этой женитьбе, то сейчас вместо тебя, бегали бы в ауле уже не зеленоглазые, а голубоглазые и светловолосые бестии-полукровки, полукафирчики, - шутила, смеясь, бабушка. - Но разве я не мог быть кем-то кто-то из них, - задавал я наивный вопрос, отвечать на который бабка не считала даже нужным.
- А как я появился на свет, – задавал ей внук этот важнейший для него вопрос, - меня, как поётся в твоей песне, подобрали в диком поле, куда я выпал из телеги? - Дурачок, - смеялась бабушка. Ты появился на свет, - продолжала свой рассказ бабушка, - визжа, как волчонок, крича и рыча, как тигрёнок. Какой-то корявый, некрасивый комок, будто сердитый на то, что родили его без его согласия. - Этот будет жить долго, - пророчествовали твои тётки, - только надо дать ему соответствующее имя. Право дать имя снова было у твоего деда. Мы только сообща попросили его наречь тебя именем достойного человека, а не словом из языка войны. Сутки понадобились деду, чтобы подобрать тебе его. Испокон веков так повелось в Степи, что имя человека имеет магическое значение, его следует выбирать основательно, не спеша. Как назовут человека, так он и будет жить. Человек – это его имя.
- Его я называю Бекет, - объявил о своём решении твой дед после долгих раздумий, - в честь имён казахских батыров и святого мудреца Бекета из рода Адай. Пусть он вырастет и воином, и мыслителем, и избранником Бога Неба.
- Дед твой учёл наши пожелания, но не мог не гнуть свою «военную линию», пожелав тебе воинских подвигов, хотя и умерив их умом мыслителя, - примерно так говорила бабушка, рассуждая, как заправский философ. «Человек – это его имя»… «Как человека назовут, так он и будет жить»… Пророками, видать, были степные мудрецы, высказавшими эти фразы. Провидцем оказался и мой дед, предрекая всю мою будущую жизнь, как оракул, вложив в свои уста фразу предрешения. Два десятка своей сознательной жизни я носил погоны и оружие, находился в «горячих точках», охранял общественный порядок и мирную жизнь граждан, одновременно, уже имея профессиональное образование философа, обучал других не только премудростям наук, но и воинской морали. 2 Много прелюбопытных историй и рассказов, назиданий и житейских мудростей, сказок и былин, пословиц и поговорок доводилось мне слышать от своей бабушки. Мне казалось, что она и есть Богиня, кладезь знаний и опыта, средоточие справедливости и мудрости, вершина благородства и красоты. Это уже потом я стал понимать, что она – обыкновенная половчанка, хранившая в памяти историю и культуру народа и своего рода, действовавшая по канонам степной морали, шедшая по «дороге дедов».
- Жеребёнок мой, живи, как полураскрытая и одновременно полузакрытая ладонь. Сожмёшь её в кулак, - ничего туда не попадёт, не войдёт, не пребудет. Раскроешь её полностью, - всё, что было в ней, выкатится, рассыплется, пропадёт, - поучала она меня. - Все люди в роду, даже в семье, не бывают одинаковыми, как неодинаковы пальцы на руках, так же, как пальцы, не стоит их рубить под один размер, - часто повторяла она. - Остерегайся людей, многие из них шакалы, - засунешь палец в рот, откусят целиком руку, - уже начинала пугать она теми, кого я считал уже такими же, как я.
Намного позднее эти и подобные им назидания бабушки я обобщил для себя под термином или рубрикой «философия на пальцах». Когда умерла моя Госпожа, я уходил ночью из дома, шёл на кладбище, обнимая пыль и грунт над прахом Богини, орошая их слезами, засыпал в изнеможении. В то время я ещё не владел терминами из области психологии, такими как «медитация», «реинкарнация», но внушал себе, что посредством сильных собственных чувств могу оживить свою Госпожу или вызвать её дух в какой-либо другой форме. Причём, каким-то образом я достигал самовнушения, сумел даже создать кажимость или действительность общения с ней. - Жеребёнок мой, ты достоин, быть наилучшим человеком, выше, чем даже тысячи людей, - шептала устами бабушки её могила. Позже этот же афоризм я затем нашёл у Гераклита, удивляясь всеобщности и вневременности человеческой мысли и мудрости. Я люблю тебя, малыш, в поле найденный голыш. Чадо в поле? Это дивно. Из телеги выпал, видно, - слышался откуда-то сверху поющий голос Госпожи моей. Смысл песни соответствовал моему душевному состоянию. Состоянию отчаяния, одиночества, потерянности, заброшенности, возлежания на сырой земле. Это уже потом я, осваивая историю философии, сравнивал слова этой песни с категориями философии экзистенциализма. Человек заброшен в этот мир случайно, живёт в нём потерянно, отрешённо и одиноко. Но всё время быть и жить в состоянии пограничья экзистенции невыносимо, да и невозможно. Надо было жить дальше. Учиться. Приобретать опыт. И я не пошёл, а поскакал по этой земле, как солнечный жеребёнок моей бабушки, стал парить в облаках грёз и надежд, взбираться на вершины знаний и навыков, утверждать свой характер, как учила меня тому моя Госпожа, моя Богиня. Теперь я понимаю, что для своей Богини Богом воистину был я сам…
|