ТОМИРИС ТУРАЛЫ АҢЫЗ / ЛЕГЕНДА О ТОМИРИС (АЖДАР УЛДУЗ)
|
Барлық жер шаң. Қазiр ол – кiр сияқты. Оның өзі – зәрлі, жабысқақ, қалалық жолдарының тас жолда- ры үстінде езіліп жатқан кiр... егер ол жерге тас жол салынған болса. Ал басқа жерлердегі жолдардың өздерi – кiр болып табылады. Өйткенi, Атырауға – көктем келді. Қар еріп, оның лай суы шаңмен бірге кірге айна- луда. Оны табандарына жағып үйге апарады, олар күртелерге және пальтолерге жабысады, және ерлердің шалбарларының қайырмаларына жабысады, еден мен қабырғаларға әуелі жұқалап байқалмай жа- бысады, егер оны уақытында жинамасаң - бұл жақын арада байқалып тұратын болады! Сондықтан театр жинаушылары таңертеңнен едендерді жуады. Шаршаған соң киім бөлмесінде жиналады, шай iшедi, және де күбір-сыбыр, қысқа әңгімелерге көшеді. Бiрақ БҰЛ қысқа әңгімелерді ешқашан театр сыртында айтпайды. Мүмкiн, себебі ешкiм бұлар туралы бiлмедi. Театр да, дала да – өз құпияларын сақтай алады, ал сахна сыртындағы өсекшiлерден құпияны әрмен ұстау керек. Тек еркеле- ген шаң ғана барлығын біледі, өйткенi - жазалаусыз, және де Дала мен Театрдың арасындағы соғыстың қашан біткен күні есінде. Шаң – бүкіл жерде, себебі бұл оның қаласы еді. Томирис қайта туылған қалада.
+ + + Жас актриса өз гримеркасында, өз шар айнасына отыр- ды... Бiр жағынан - дәл осылай емес, не шар айна, не гримерка оның атында емес еді. Әлі атақтары жоқ, әрі жас та еді. Ескi театр қасқырлары тобының алдында ол кiм еді? «Қызым» деген мейiрiмдi сөз оны ешқашан алдамады Кәрі Актрисалар, әр түрлi лауазымдағы, бірақ ол ла- уазымдарын дұрыс атқармайтын олардың күйеулеріне ол ешқашан қыздары болмайды. Бұл Қалада театр дәстүрлерi бар, бiрақ қайта келген қыз жаман дегендей, Даланың дәстүрлерi де сақталған. Мүмкін - қалыңдық болса?.. Кетіп қалса ма! Шетел азаматымен танысып кетіп қалса ше! Барлығын да, театрды да, қаланы да, әзірге кәрілік кірмейінше кәрілерге қызмет көрсету ғана жазылған бұл өмірін де тастап кетсе ме... Шеттен келген режиссер оны Томирис ханшаның рөліне фильмге түсуге алды. Ендi олардың барлығы үшiн ол - дұшпан! Даңқтың бір үзімін, қаламақыны, рөлді жұлып алып, тартып алғандай болды, бұл кiм еді? Театрға қызмет ету үшін еліне қайта оралған, кешегі боқмұрын, астаналық театр студиясының түлегі... өз Дала соғысынан жеңіліс тапқан еді... Оған рөлден бас тартуын да меңзеді! Ол қуана бас тартар еді, бірақ мына түрік режисер барлығын өзінің, капиталистiк мәнерінде жасайды, Даланы сыйламай- ды, қарияларға сенбейді, бұл белгіленген Театрды ол басқарады. Ол Театр туралы фильмде облыстық мәдениет бөлімі бастығының ашынасын түсіруден бас тартты да, оның орнына мұны таңдады. Әрі бұны мазалап, көңілін білдірмеді, оның пiскен бидайдың түсіндей, Жас Актриса мұндай түсті театр учелищесінің группасымен гастролге барғандарында Тың далада көрген, шашы бар суретші қызға ғашық екенін тiптi бүкіл театр бәрі біледі. Түрiктер - сары шаштыларды көрсе, есі кетеді! Ол қызғанып тұр ма? Жас актриса басын сiлкiп жiбергенде сонша еңбекпен тігілген Томирис ханшаның сақ телпегі еденге ұшып кетті. Мiнекей саған бұл жарияланбалған соғыстың тағы бiр дәләлі - костюмерша оның басына жарты сағат бойы кигізген болды, ал ол бiр қимылдан ұшып кетті! Ал егер, дубль дұрыс шықпай жатса өзінің түрік тілінде айқайлайтын, балағаттары құлағыңды жа- уып қойсаңда қазақтардікіне ұқсас... Кілең ұятты сөздермен... + + + Ана-Дала - өкпелі болды. Оны түсiнбейдi. Түсiнуден бас тартады. Олардың, ядролық жарылыстардың қалдықтарымен уланған, жараланған, шаршаған, оның кеудесінен ғарышқа от боп ұшқанда күйген ол бәрібір бұл адамдарды сүюді жалғастырды. Сынақтарда, оны бұл адамдарды сүюге бiрдей жалғастырған ракет оны самғауық жалындауға күйген уланған. Бұл оның ұлты еді. Оның балалары. Көшпендiлердiң ұрпақтары, олар ендi даладан алшақтап, өз қалаларын тұрғыза бастады, енді оларға Даладан қалғаны дәстүрлері еді. Нан мен баспанаға онша жо- март емес онда өмiр сүру үшін, ғасырлар бойы ол бір бүтін болуға, отбасы болуға, әулет болуға, үлкенді қадірлеуге үйретті, әйтпесе тек бәрі күшпен шешілер еді. Ал қай жерде мықтылар ғана үкім шығарса, онда ұлт болмайды. Мықтыларының ғана хұқы жүретін жерде, ұлт бол- майды. Қарттар әлсізденеді, бірақ оларда уақыт даналығын бар – Дала осылай пайымдап берген, мықты да жас көшпелілерді сыйлауға, қағандар, хандар, Орда үшін және де оларға тағдырлары жазған билеушілері үшін «алаш» деп ұрандатып ұрысқа шығуға ендігі әрі қолдары қылыш ұстай алмайтындардың, садақ тарта алмайтындардың, ал аяқтары әлсіреп жауынгерлік атының жауыры на әуелеп ұшып шыға алмайтындардың ақылдары мен беделдерін мойындату үшін жүздеген жылдар қажет болды... Мүмкін, артық қимылдаған шығар, бірақ ол қастық ойлағаннан емес қой! Ол қанында оның тозаңы бар, бабалары Далада туылған, және де осы тозаңмен бірге бостандыққа қайраттанған әр адамның жан айқайын және қорқынышын, көз жасын және қуанышын сезді. Тек далалық қана шынымен де еркін бола алады, ал қаланың балалары оны түсіне алмайды! Сенің назарың – ғаламның бір шетінен екінші шетіне, сенің арт жағыңдағы шығыстан, алдыңдағы батысқа дейін – тек қана Даланы көрсе, онда сен еркін екеніңді түсінесің, және сенің өмірің тек өзіңе ғана тиесілі. Оларды қалада неге үйретуге болады? Тек қана құлдық пен өтірікке. Міне, мынау да, олардың Те- атр деп атап жүргендері – өтіріктің ордасы! Адамдар өтірік сөйлеп, біреудің орнына ойнайтын жер, және де оны өнер деп атайды. Ол қандай өнер? Жазықтық, кеңдік, ШЫНДЫҚ қайда?! Ол домбыраның әр пернесінен шыққан ақындардың өлеңдерінде болды, әр күйде тек шындықты айтты! Дала туғызған және жасаған өнер – осы болса керек, енді міне оның балалары осы Шындықты – басқа халықтардың Өтірігіне алмастыра салмақ?! Олар тіпті одан сұрамады да! Оның биіктігін мойын- дамады да! Мүмкін, ол оның қабырғаларын бүлдіріп, ондағы өмірді қиындатып, бұл соғысты бастамас та еді, өзінің шаңын қалаға жібермес те еді, және ең бастысы – өзінің сарқылмас, бастапқы Күшінен нәр ала отырып, жанын өзінің дәстүрлерiмен қолдайды... Ол қаламен, Театрмен соғысты. Дала ренжулі еді. Және өзінің реніші туралы ылғи ойлайтын. Бір күні Жас Актрисаның басынан Дала соғысып отырған, Театрдың гримеркасында Томиристің телпегі құлап қалмағанша... + + + Кәрі актер режиссерге қарады, бірақ одан не ке- рек екенін түсінбеді. Оның тек көз бояушыларда ғана болатын, терең әжiмнен айғыздалған бетiнде ештеңе бедерленбеді. Міне он бес жылдан бері осы театрдың сахнасында тек басты рөлдерді ғана ой- нады – сонау заманның кездерінен «еңбек сiңiрген» атағының лауазымы да, труппадағы дәрежесі де, жас шамасы да басқасына келісуге мойыны жар берме- ген еді... Ал рөлдер аз еді, жыл санап – азая бастады, өйткені міне, он бес жыл болды бұл театрда жаңа үлкен спектаклдерді де, классиканы қоймады, ал қатары сирек көрермендерге бiр актылы түрге дейін қысқартылған жаңа пьесаларда Кәрі актер үшiн рөл тіпті де болмады. Жаңа пьесалар жаңа уақыт үшiн жазылды, ал қаржыландыруды мүмкiндiгiн алу үшін басты рөлде біреудің ашынасы (тіпті кімдікі екені белгілі!) ойнау керек еді... Мына келген режиссерi барлық дәстүрді бұзды. Кәрі актер биiктiкте болған ескi уақытты да, әрі оның жас ашыналары болған кезді де, мәдениет шенеуніктерінің ашыналарымен жұмыс істеуге келісім беретін жаңа кезеңді де... Ал енді ол Кәрі Актерден дәстүрді бұзуға оның көмек беруін талап етті. Ол МҮМКIН ЕМЕСТІ талап еттi! Өйткенi режиссердiң тiлегiн бір ған жолмен: өз аброй- ын құрбан етіп қана орындау мүмкiн еді. Және де - көптiң алдында. Сондықтан Кәрі актер Дала заңына берілгендерден ешкімге қажетсіз, өзінің парықсыз сөздерін оған ұғындырғысы келген келімсек түрiктің бұрмаланған орыс тiлiн түсiнбеген сыңай байқатып, көз жұма салды. Ескi актердiң гримеркасы ( ал оның өзінің, ата- улы гримерка болды, аты-жөні, лауазымы, атағы ойылып алтындалған кестемен жазылған!) қазір кезекті дубльдің түсiрiлiміне даярланып жатқан Жас Актрисаның қасында еді. Грим жасайтын бөлмелердің қабырғасы жыл сайын болатын күрделi жөндеуден кейін тағы жұқарған еді, егер Жас Актри- саны жылатып қоятын болса, аздаған өксiктің өзін есту мүмкiн еді. Бұл түсiнiктi де болар едi. Бiрақ көршi гримерка тыныш еді. Бұл күдіктендіреді. Осы кезде есіктен тықыр естілді. Кәрі Актер селт еттi. Бұл шын мәнісінде Жас Актрисаның басынан құлап түскен Томирис ханшаның телпегi еді, және ол еденге құлаған еді + + +
Театр астында тек топырақ, және де адамның пырақтары жатқан жертөледен шыққан өкпек жел- мен дүңк етті. Бұрынғы өткен кезде, әлі қаланың аумағы кішкене болып, Ақ өзеннің тек аржақ бой- ында орналасқанда, бұл жерде қалалық зират бол- ды. Солардың біреуі. Ең кедейлерін, сондай-ақ құжаттары болмағандарын, немесе әр түрлі себеп- термен бұрынғы Гурьев қаласының негiзгi христиан және мұсылман зираттарынан құрметтелген жерге жерлеуге болмайтындарды жерлеген. Соның ішінде: қыдырма-саудагерлер, түрлi салмақтағы ұрылар, тағы айтсақ - осы қалаға келіп, қалып қойған бiршама әртiстер... мәңгіге...
Театр бұрынғы зираттың үстінде тұрды, өлiмнiң рухы таланттар лагерьлерде қырылып, ал дарынсыздар биліктің басына шығып жатқан кезде құйылған оның iргетасының әрбір тасына сіңіп қалғандай еді. Қазiр заман көп өзгерген жоқ - билікте бұрынғыша дарынсыздар отыр, ал міне таланттар негізінен орналаспағандықтарынан құрып жатыр...
Дала Қаламен соғысында жеңеді, өйткенi қазiргi Атыраудың дамыған қасбеттерінде ескінің әруақтары, ызалы, қанды-қызыл билiктің жетпiс жыл күрескен бұрынғы байлар заманының рухы басымырақ... әрі бұл адамдарға, бұл қалаға, бұл елге мұраға қалдырылған Театрмен бірге жеңілді... + + + Кәрі Актрисалар «шай ішетін». Бұл ұғымның аста- рында, әрине тек үндi бұталарының түйiршiктелген жапырақтарының тұнбасы ғана емес, сондай-ақ бiр жағынан Кәрі Актрисалар онсыз шай iшуді толым- сыз деп санайтын, тұтынғанда барынша қыздыратын, бағалы сусындардан кемірек есептелетін сусынды тұтынатын... Оларлар әрқашан жиналып киім бөлмесінде шайдың өзімен және ескі электр пешіне қыздырылған үйден әкелген түскі аспен, жақын жердегі кәрiстердің даяр ас дүкенінен сатылып алынған ащы және татымды салаттармен, және одан да ащырақ әрі татымдырақ Кәрі Актрисалардың татымындағы өсектерді тіске ба- сып «шай ішетін». Өсек Ескi актрисалардың өмiрлерінiң ең маңызды бiр бөлiктерiн құрады. Мүмкiн, барлық әйел Кәртайғанда солай болар, болатын да шығар. Әсiресе егер бұл әйелдер - актриса болса. Соның ішінде олар - әлдеқашаннан бері спектакльдер қойылмаған Ескi театрдың актрисалары болса. Бiрақ олардың өсектерінің салатындағы артық бұрышы, тұзы, соясы Театрда өзгерiстер басталғанда жетiле түседі. Әсiресе осыған ұқсас. Театрда фильм түсіріледі. Фильмге Жас Актриса алынды, ал режиссер Кәрі Актрисаларды бір жаққа..., оларға тiптi прожектордан бағытталған жарық та жетпейтіндей көрінген сахнаның ең шаңды және қараңғы шетіне және түбіне лайықсыз шеттетілген. Олар осылар туралы айтты. Және сол үшін фильмді, режиссерді, Жас Актрисаны, тiптi өздері ешқашан мойындамаса да Театрды да өзін жек көрдi. Киім бөлмесі өзінің рөліне дайындалып жатқан Жас актрисаның грим жасайтын бөлмесінен алыста орналасқан. Сахнаның басқа жағы, басқа жағынан сырты, басқа қанаты... Егер қабырғаға бетіңді берсең - оң жағы. Егер өзің сахнада тұрсаң - Сол жағы. Мүмкін содан болар өз Театрларының залында отыруға дағдыланған актрисаларға олар оң жақта отырған секілді болып көрінетін. Тек ескi Театрға олай болып көрiнбейтін. Бiрақ Кәрі Актрисалар өз Театрларын көптен сезінбейтін. Олардың ішінде бұрынғыша жыл сайын олар туып-өскен, бірақ оның бөлшегі бола алмаған Қалаларын жеңе отырған Дала қайнап жататын. Өйткенi кәртайған сайын оларда Дәстүрдiң тамыры тереңге жайылған еді. Ал Дәстүрді Дала жасаған болатын. Қала тым жас болды, және оны құрған олар- да, көшпендiлер емес, әрі оның дәстүрi бұрынғы далалықтар үшiн жат болды. Даланың өзі киім бөлмесінде отырды, Кәрі Актрисалардың көздерiмен өзіне-өзі қарады, шай, арақ және коньяк ішті, қызыл бұрышты көксерке салатын тіске басты, және де өмiріне шағынды. Дала өзін өзiн тыңдады, және оның Дәстүрі адамдар- ды сонша өзгерткеніне шошынды.. Ол бірақ былай еткісі келмеген, осы үшін тырысқан жоқ, бірақ міне, тірілер – өлілер сияқты, өздеріне сәтсіздік тілейді – иә, ал сәттілікке олардың ойынша ендігі уақыттары да, күштері де қалмаған, бірақ барлығында сәтсіздік болсын деп армандаушы, әсiресе жаңа ғана басынан еденге Томирис ханшаның бас киiмi түсіп кеткен Жас Актрисаға... Грим бөлмесі алыста орналасқандықтан, грим бөлмесінің нағыз иесі осы жерде, киім бөлмесінде отырды, ол бірақ аты жазылған алтынды қалақша iлiнiп тұрған есікте не болып жатқанын біле алмады.
Еңбек Сiңiрген Кәрі Актриса қолына қымбат емес, ащы, ендігі жылып кеткен арақ құйылған рөмкені ұстап дәл мұндай атақтары жоқ, бірақ – Кәрі, басқа да кәрі Актрисалардың дірлідеген қолдарымен ұстаған рюмкаларына ұсынды, оның өзі неге тұрады! Мұның айтар тілегін тек олар ғана түсіне алады: «Бiздiң Те- атр қабырғасында біздің жасағанымызды лайықты бағалай алатын режиссер пайда болсын деп, iшiп қоямыз»...
Театрдің өзі бұл сөздерден үрпиіп қалды. Сiздердің бұрын жасаған істеріңізді қалай бағалауға бола- ды, егер өз істеріңізбен өздеріңіз жасаған қазіргіні бүлдіріп жатсаңыздар? – деп Кәрі Актрисалар- дан сұрағысы келді, бiрақ олар оны көптен бері естімейді.
Дала бұл сөздерден дір етті және шошына ойла- ды: - Сендер баяғыда құрған және жасағандарыңмен мақтанасыңдар, бірақ бұл менің еңбегім ғой, әрі сен- дер ұялуға тиісті істеріңді қазір жасап жатсыңдар, бұл да менiң істегенім!
Томиристің бас киімі еденге құлады... Дала селт етті... Театр үрпиісті... Кәрі Актрисаның кәрі қолдарындағы рөмке оған ұсынған қырлы стақанның шыны шетiне дейiн жетіп, сәл дірілдеген саусақтарынан түсіп кетіп, арзан шынының iрi сынықтарға бөлінген зыңылдаған дауысы шығып сынып қалды, киім бөлмесінің ағаш еденіне қара сия тамшысындай болып арақ төгілді... + + + Сонда театр айтты: - Құлақ сал, маған сенiң көмегің қажет! Сонда Дала жауап бердi: - Мүмкiн менікі дұрыс емес шығар… Олар бiр-бiрлерiн есіттi. Алғаш рет, қанша уақыт өткеннен кейiн, Далада Қала, ал онда - Театр пайда болған соң. Олар бірін-бір түсінді. Және де Дала айтты: - Саған не қажет еді? Театр жауап бердi: - Маған Батыр қажет. Дала сұрады: - Сенiң режиссерiң саған несімен ұнамайды? Ол бәрiн өзгерткісі келеді? Театр түсiндiрдi: - Маған СЕНIҢ Батырың керек. Бұл Театрға Даланың Батыры қажет. Тек ол ғана бiздi до- стастыра алады. Тек ол ғана құбыжыққа айналған ескі Дәстүрді жеңе алады. Сен маған осындай қаhарман тауып бере аласың ба? Дала жауап бердi: - Иә! + + +
Кәрi Актер режиссерге қарады да, кенет түсiндi. Ол айқын, анық, оның қанында бар Даланың өзі сияқты әлемге өзінің аспанының тазалығымен, өзінің бүркiтінің өткiр көзімен қарады, оның не жасауы ке- рек екенін көрді.
Далалықтар - олар алдымен не істеу керек екенін көредi, мүмкiн сосын ғана, бірақ барлық кезде емес, оларды түсiнеді. Олардың мұндай етіп Даланы жасады.
Кәрі актер өзінің креслосынан ауыр, қалбақтап көтерiлдi, бiрақ тұрғаннан кейін әрi қарай бозбалаша жеңiл қозғалды. Ал ол есiкті ашып және грим жасай- тын бөлмеден алыс кеткенде тіпі шапшаң қимылдады, ал жас режиссер оның артынан әрең үлгерді.
Кәрі актер, сахаралық жел сияқты, көршi грим жа- сайтын бөлмеге қарай шапшаң жүрді,оған дейiн бiр қадамда қалған …
+ + + Жаңа ғана еденнен ханшаның бас киімін көтеріп алған Жас Актриса, өз басына оны қайтадан киюге талпынды. Оған ол қазiр жылай салатындай болып көрiндi. Қисық iлмектер шашына сұрықсыз ілініп, оның басында бас киім күлкiлi көрінді, және өзіне өзi ханшаға ұқсамайтындай болып көрiндi…
Сол сәтте грим салынатын бөлменің есiгі ашылды, және оған Дала баса-көктеп кiріп келе жатты… + + + Барлық желдеткіш құрылғылары, дәліздерінің өкпек желдері және тiптi өзінің ескi қабырғалардағы тым кiшкене саңылаулары арқылы Театр терең күрсiндi.
Бұл қабырғада бір кездері Кәрі Актерлермен сомдаған бейнелер өмір сүрді... мыналар әлі...Жас болған кезде...
Театр бұл бейнелерді бiртұтас түйінге жинақтап, сах- нада ойналған барлық кейіпкерлердің қасіреті пен қуанышын, көз жасы мен күлкісін ыстық шарға жи- нады... Ол бұл түйіннен оған Дала сыйлаған, Жаңа Бейненің басына көтеретін, Жаңа Кейіпкердің тәжін сомдады...
+ + + Кәрі Актер гримеркаға ерте көктемде далада қыдырып жүретін ұйтқыма-амалдардың біреуі секілді, баса- көктеп кiрдi, оның көздері жанып тұрды, ал бетi жастарды, еркектерді, әйелдерді, жылқыларды, түйелерді билеуге ырықтанған, адамға тәуелді әжімдермен айқышталған... Оның сөздері нағыз байлардың сөзіндей еді:
- Ей, жас қыз! Өзiңді кім деп ойлайсың? Кәрі, құрметтi адамдар жиналды, барлығы тек сенi ғана күтуде, ал сен мында әуреленіп, күйбеңдеп жүрсің?!..
+ + + Театр тәждi тапсырды. Дала рухтанды.. Бұл әруақ онда әрқашан өмір сүрді. Ана рухы. Жауынгердiң рухы. Билеушінің рухы…
+ + + Актриса Томирис ханшаның бас киімі оның басында құйып қойғандай тығыз киіліп тұрғанын тіпті де түсінбей қалды. Және ендi тіпті де күлкiлi көрінбейді. Ол өзінде қандай өзгеріс болғанын, және ол ҚАЛАЙ айта алғанын әрі МҰНДАЙДЫ қалай істегенін тіпті де түсінбеді!..
Қарбалассыз, бірақ сонымен бірге ретте - шапшаң, асықпай - бiрақ шапшаңдатып ол өз орыннан тұрды, есiкке саусағын шошайтып, былай деді: - Жоғал бұл жерден!
Бұл жай дауыспен айтылса да, осы екі сөздің өзі бір-біріне соғылысқан болат қылыштай, сабы сынған найзалардың ыңырсығанындай, жеңілгендердің өксіктеріндей, жеңiмпаздардың айқайларындай есті- лді, және де бұл осының бәрін жабатындай ақырын бiрақ өктем Билеушінің... Томирис Ханшайымның Дауысы!
Кәрі Актер аһ ұрды, және де есiктің жақтауына сүйендi. Мейлiнше қызбаланып кеткен режиссер, сах- нада айғайлап және өзінің көмекшiсінен жарықты жағуға, камера қосуға, массовка актерлерiн жинауға, осының барлығын бір мезгілде және дереу атқаруды талап етіп, жүгіріп жүр.
Кәрі Актердің, грим жасалатын бөлменің жанынан, жұмыс сахнасының жанынан, режиссердiң айқайын естіп жүгiріп келе жатқан, массовкаға шегініп жол ашқан Кәрі Актрисалардың арасынан, костюмін киіп, салынған гримі аяқталмаған, басында Театр кигізген тәжі жарқыраған Даланың өзі келе жатыр... Біздің театрымызда Томирис ханшаның өзі келе жатқандай!
+ + + Бұл әңгiмені ешқашан бiздiң Театрдың сыртында әңгімелеп бермейдi. Есіне түсіріп айтып беретіндердің көбі ендігі бұл Театрдан кетіп қалған, оларды ешқашан ешкім танымайды да. Тіпті қаланың өзінде де олар жоқ. Бірақ Театрдың өзі де, Даланың өзі де бір кездері олардың бірге болғанын естен шығармайды. Тағы бұл туралы шаңның есінде. Біздің қаланың барлық жеріндегі, біздің даланың барлық жеріндегі шаң, бәріміздің: актерлердің, режиссерлердің, және ханшалардың… кішкене бөлшектеріміз бар шаң... |
Пыль везде. Сейчас она – как грязь. Она и есть – грязь, едкая, липкая, размазывающаяся по асфальту городских дорог… там, где этот асфаль уже проложили. А в других местах сами дороги и есть – грязь. Потому что в Атырау – весна.
Снег растаял, смешав мутные свои воды с пылью, и родив грязь. Ее несут в дом на подошвах, она липнет на куртки и пальто, и обшлаги брюк мужчин, она покрывает полы и стены сначала тонким, незаметным слоем, и если ее вовремя не убрать – слой этот будет очень скоро – и очень – заметен!
Поэтому театральные уборщицы с самого утра моют полы. Устав, собираются в костбмерной, за кулисами, пьют чай, и травят байки. Но ЭТУ байку никогда не травят за кулисами Театра . Наверное, потому что о ней так никто и не узнал. И Театр, и Степь – они умеют хранить свои тайны, а уж от закулисных сплетников тайны нужно держать подальше. И только пыль, балованная, потому что – безнаказанная, знала все, и помнит тот день, когда закончилась война между Степью и Театром. Пыль же – она у нас всюду, ведь это ее город. Город, в котором заново родилась Томирис…
+ + + Молодая Актриса сидела за своим трюмо, в своей гримерке… Хотя – не так, потому что ни трюмо, ни сама гримерка не значились за ней. Чином не вышла, да и возраст еще не тот/ Кто она для этой стаи старых театральных волков? Ласковое «кызым» ее никогда не обманывало – дочкой она что для Старых Актрис, что для их мужей, значившихся в театре под разными должностями, но не всегда на этих должностях появлявшимся, никогда не будет. Нет в этом Городе традиций театральных, но есть традиции Степи, когда дочь – хуже рабыни… А кто может быть хуже рабыни для степнячки? Разве что – невеста?.. Уехать бы! Познакомиться с каким ни будь иностранцем – и уехать! Бросить все это – и театр, и Город, и эту жизнь, в которой тебе назначено служить старикам, пока сама не станешь старой… Приезжий режиссер взял ее в фильм, на роль самой царицы Томирис. И теперь она для них всех – враг! Вырвала, выцарапала кусок славы, гонорар, роль, и кто? Соплячка вчерашняя, выпускница столичного театрального, вернувшаяся на родину, чтобы служить Театру… который почти проиграл свою войну Степи… Ей уже пытались намекнуть – откажись! Она бы и рада, да режиссер этот, турок, все на свой, на капиталистический манер делает, не смотрит на традиции, не уважает Степь, не верит Старикам, ею править в этом Театре назначенным. Отказался снимать в фильме про Театр любовницу областного начальника по культуре, выбрал почему то ее. И ведь даже не приставал, не намекал – весь театр знает, что он влюбленный ходит в художницу с волосами цвета спелого колоса, Молодая Актриса видела этот цвет там, на Целине, когда ездила на гастроли еще с труппой театрального училища/ Турки – они такие, любят светловолосых, просто помешаны на них! Она что, ревнует? Молодая Актриса встряхнула головой, и с таким трудом водруженная на голову сакская шапка царицы Томирис слетела на пол. Вот тебе и еще одно доказательство этой необъявленной войны – вроде полчаса костбмерша укрепляла ее на голове, а упала от одного движения! А если бы на площадке съемочной, где каждый дубль – врмя и деньги, и когда дубль идет в брак, режиссер орет на своем турецком так, что хоть уши затыкай… ругательства то похожие, что у турков, что у нас, казахов. Все вокруг срамного да такой-то матери… + + + Матери-Степи было обидно. Ее не понимали. Отказывались понять. Израненная, усталая, отравленная их отходами, ядерными взрывами на испытаниях, обожженная пламенем взлетающих с ее груди в космос ракет, она все равно продолжала любить этих людей.
Это была ее нация. Ее дети. Потомки кочевников, они стали строить теперь свои города, отдалились от нее, и все, что оставалось у них от Степи – традиции. Веками она учила их быть одним целым, быть семьей, быть кланом, чтить старшинство, чтобы выжить – иначе в ней, нещедрой на хлеб и кров, только сила была бы правом. А там, где право только за сильным, нет нации. Старики слабеют, но несут в себе мудрость времени – так рассудила Степь, и сотни лет понадобились ей, чтобы заставить сильных молодых кочевников уважать и признавать ум и авторитет тех, чьи руки уже не держат меча, не могут натянуть лук, а ноги ослабли, и не взлететь им на спину боевого коня, чтобы с криком «алаш!» биться за каганов, ханов, Орду, и кого еще там судьба принесет им в правители… Только степняк умеет быть по-настоящему свободным, детям городов этого никогда не понять! Когда твой взгляд – от края и до края вселенной, от восхода за твоей спиной, и заката впереди – видит только Степь, ты можешь понять, что свободен, и твоя жизнь принадлежит лишь тебе. Чему их может научить город? Только рабству и лжи. Вот, и этот, которого они называют Театром – храм лжи! Место, где люди говорят ложь, притворяются не теми, кто они есть на самом деле, и называют это искусством.
Какое это искусство? Где простор, широта, где ИСТИНА?! Она была в песнях акынов, звучала в каждой струне домры, и каждый кюй говорил лишь правду! Вот – искусство, которое родила и создала Степь, и теперь ее дети готовы променять эту Правду – но Ложь искусства чужих народов?!
Они даже не пытались ее спросить! Не призанли ее главенства! Может быть, она и не начала бы эту войну, не пустила бы свою пыль в город, разрушая его стены, делая жизнь в нем сложнее, и самое главное – поддерживая душу в своих традициях, вдыхая в них из своей бесконечной, изначальной Силы… Оа вела войну с городом, с Театром. Степь была обижена. И думала о своей обиде почти всегда. Пока однажды шапка Томирис не упала с головы Молодой Актрисы на пол в гримерке Театра, с которым Степь вела войну… + + + Старый актер смотрел на режиссера, и словно не понимал, что от него хотят. Его лицо, изборожденное глубокими морщинами, какие бывают только у престарелых лицедеев, ничего не выражало. Вот уже пятнадцать лет он играл на сцене этого театра исключительно главные роли – на другие не позволял соглашаться ни титул «заслуженного», оставшийся со времен страны абревиатур, ни положение в труппе, ни сам возраст… А ролей было мало, с каждым сезоном – все меньше, потому что вот уже пятнадцать лет в этом театре не ставили новых больших спектаклей, не ставили классику, а в новых пьесах, которые до редеющего зрителя доходили в сокращенном, одноактном виде, для Старого Актера ролей словно не было. Новые пьесы писались для нового времени, в котором шанс получить финансирование было лишь тогда, когда в пьесе главная роль могла быть сыграна чьей ни будь (и даже ясно – чьей!) любовницей… Этот приезжий режиссер нарушил все традиции. И старого времени, когда Старый Актер был на высоте, и у него самого еще были молодые любовницы, и нового, когда нужно было соглашаться работать с любовницами чиновников от культуры… А теперь он требовал от Старого Актера помочь в его нарушении традиций. Он требовал НЕВОЗМОЖНОГО! Потому что выполнить желание режиссера можно было лишь одним путем: пожертвовав собственным авторитетом. Причем – прилюдно. Поэтому Старый Актер закрыл глаза, и сделал вид, что не понимает ломаного русского языка, на котором этот заезжий турок пытался ему втолковать свои бестолковые, никому в этом городе и этой стране не нужные замысли… никому из тех, кто предан Степи… Гримерка Старого Актера (а у него была своя, именная гримерка, с золоченной табличкой, на которой были выгравированы имя, титул, звание!) находилась рядом с той, где сейчас готовилась к съемке очередного дубля Молодая Актриса. Стенки между гримерными после очредного ежегодного капитального ремонта стали еще тоньше, и можно было бы расслышать даже малейший всхлип, если бы Молодая Актриса вздумала бы заплакать. Это было бы понятно. Но в соседней гримерке было тихо. Это настораживало. И тут послышался стук. Старый Актер вздрогнул. На самом деле это всего лишь шапка царицы Томирис упала с головы Молодой Актрисы, и ударилась об пол… + + +
Театр глухо ворчал сквозняками в подвале, ниже которого были только земля, и человеческий прах. Когда то, давно, еще когда город был меньше, и располагался лишь по ту сторону Белой Реки, здесь было городское кладбище. Одно из многих. Хоронили тут самых бедных, а так же лиц без документов, или же тех, кого по разным причинам нельзя было предать освященной земле основных христианского и мусульманского кладбищ бывшего города Гурьева. В том числе: заезжих торговцев-коробейников, ворье разночинное, а еще – немногих артистов, что заезжали, да и оставались в этом городе… навечно…
Театр стоял на бывшем кладбище, и ему казалось, что дух смерти впитался в самые камни его фундамента, заложенного во времена, когда таланты гибли в лагерях, а посредственности возносились к вершинам власти. Сейчас времена изменились ненамного – у власти по прежнему сидят посредственности, а вот таланты гибнут в основном просто от невостребованности…
Степь побеждает в войне с Городом, потому что за урбанистическими фасадами современного Атырау все сильнее дух старого, байского прошлого, с которым злая, кроваво-красная власть боролась семьдесят лет… и проиграла, вместе с Театром, оставшимся в наследие этим людям, этому городу, этой стране… + + + Старые Актрисы «пили чай». В это понятие, входило, конечно же, распитие не только настоя из гранулированных листьев индийского куста, но и потребление более горячительных, хотя и менее благородных напитков, без которых чаепитие Старыми Актрисами не представлялось полноценным.. Они всегда собирались и «пили чай» в костюмерной, закусывая сам чай и сопровождающие напитки разогретыми на старой электроплитке домашними обедами, острыми и пряными салатами, купленными в близлежащем корейском магазинчике готовой еды, и еще более острыми и пряными, на их, Старых Актрис, вкус, сплетнями. Сплетни составляли важнейшую часть жизни Старых Актрис. Наверное, так было, и так будет со всеми женщинами, когда они становятся Старыми.
Особенно если эти женщины – актрисы. Тем более – если они актрисы Старого Театра, в котором давно не ставятся большие спектакли. Но больше всего перца, соли и сои в салате из их сплетен появляется тогда, когда в Театре назревают перемены. Особенно такого рода. В Театре снимают фильм. В фильме снимается Молодая Актриса, а Старые Актрисы незаслуженно задвинуты Режиссером куда-то… вглубь и вдаль, в самый пыльный и темный конец сцены, куда даже направленный свет из прожектора-пушки не достанет – так им казалось. Об этом они говорили. И за это ненавидели – фильм, Режиссера, Молодую Актрису, и, хотя никогда себе в этом не признались бы – даже сам Театр. Костюмерная находилась далеко от гримерной, где Молодая Актриса готовилась к своей роли. Другая сторона сцены, другие кулисы, другое крыло…
Правое, если стоять лицом к сцене. Левое – если стоять на самой сцене. Может быть, поэтому актрисам, давно привыкшим сидеть в зале собственного Театра, казалось, что они правы. И только старому Театру так не казалось. Но Стрые Актрисы давно уже не чувствовали свой Театр. В них вовсю бурлила Степь, с каждым годом все сильнее побеждая Город, в котором они родились и выросли, но частью которого так и не стали.
Потому что чем старее они становились, тем сильнее в них жила Традиция. А Традиция была созданием Степи. Город был слишком молод, и его создавали не они, не кочевники, и его традиции не стали для бывших степняков родными. Степь сидела в костюмерной, смотрела сама на себя глазами Старых Актрис, пила чай, водку и коньяк, заедала салатом из судака под красным перцем, и жаловалась на жизнь. Степь слушала саму себя, и ужасалась тому, что сделала с людьми ее Традиция. Не этого она хотела, не к этому стремилась, но вот они, живые-как мертвые, желающие уже не успеха себе – нет, на успех, как им кажется, у них уже нет ни времени, ни сил, но мечтающие о неудаче для всех прочих… для молодых… и в особенности – неудачи ей, Молодой Актрисе… С головы которой только что упал и с глухим стуком ударился о пол убор царицы Томирис…
Гримерная находилась далеко, настоящая владелица гримерной сидела здесь же, в костюмерной, она не могла знать, что сейчас происходит в помещении, на двери в которую висит золоченая табличка с ее именем.
Старая Заслуженная Актриса держала в руке рюмку, наполненную недорогой, горькой, и уже потеплевшей водкой, которую протягивала к рюмкам в дрожащих руках других старых Актрис, не таких заслуженных и почтенных, как она, но – Старых, а это чего-то да стоит! Ведь только они могут понять смысл ее тоста: «Выпьем же за то, чтобы в стенах нашего Театра наконец то появился Режиссер, который сможет по достоинству оценить то, что мы сделали!»…
Сам Театр поежился от этих слов. Как можно оценить то, что вы сделали в прошлом, если каждым своим делом в настоящем вы разрушаете сделанное вами же? – хотелось спросить ему Старых Актрис, но они его уже давно не слышали.
Степь содрогнулась от этих слов и подумала в ужасе: - Вы гордитесь тем, что создавали и творили когда то, и это было не моей заслугой, но то, чего вы должны стесняться, вы делаете сейчас, и это уже заслуга моя!
Шапка Томирис ударилась о пол… Вздрогнула Степь… Поежился Театр… Рюмка в руке старой Актрисы, не дотянувшись до стеклянного края протянутого к ней граненного стакана, выпала из чуть дрожащих пальцев, разбилась с некрасивым звоном дешевого стекла на крупные осколки, водка черной кляксой разлилась по деревянному полу гримерной… + + + И тогда Театр сказал: - Послушай, мне нужна твоя помощь! И Степь ответила: - Может быт, я была не права… Они услышали друг друга. Впервые, спустя столько времени с тех пор, как в Степи появились Город, а в нем – Театр. Они поняли друг друга. И Степь сказала: - Что тебе нужно? Театр ответил: - Мне нужен Герой. Степь спросила: - Чем тебе не подходит твой Режиссер? Он пытается все изменить? Театр объяснил: - Мне нужен ТВОЙ Герой. Этому Театру нужен Герой Степи. Только он сможет примирить нас. Только он сможет победить чудовище, в которого превратилась старая Традиция. Ты можешь дать мне такого героя? Степь ответила: - Да! + + +
Старый Актер смотрел на Режиссера, и вдруг понял. Он четко, ясно, словно сама Степь, живущая в его крови, посмотрела на мир чистотой своего неба, острым взглядом своего беркута, увидел, что именно он должен сделать.
Степняки – они такие, они сначала видят то, что должны сделать, и может только потом не всегда, понимают это. Такими уж их сделала Степь.
Старый Актер тяжело, грузно поднялся со своего кресла, но встав, дальше двинулся легко, словно юноша. А уж когда он распахнул дверь и вышел прочь из своей гримерки, он двигался так стремительно, что молодой Режиссер еле поспевал за ним.
Старый Актер, словно степной ветер, мчался к двери соседней гримерки, до которой оставался один шаг…
+ + + Молодая Актриса, только поднявшая шапку царицы с пола, безуспешно пыталась закрепить ее на своей голове. Ей казалось, что сейчас она заплачет. Покривившиеся крючки некрасиво цеплялись за прическую, шапка смотрелась смешно на ее голове, и на царицу сама себе она не казалась похожей…
И тут дверь распахнулась, и в гримерку ворвалась Степь… + + + Театр глубоко вздохнул всеми вентиляционными ходами, сквозняками коридоров и даже самых маленьких щелей в своих старых стенах.
В этих стенах жили образы, образы, которые когда-то были созданы Старыми Актерами… когда те были еще Молодыми…
Театр комкал эти образы в один единый сгусток, собирал в горячий шар боли и радости, слез и смеха всех сыгранных персонажей на его сцене… Он лепил из этого кома корону Нового Образа, которую вознес над головой Нового Героя, подаренного ему Степью…
+ + + Старый Актер ворвался в гримерку, словно один из вихрей-бесконаков, что гуляют по степи ранней весной, и глаза его горели, а лицо было искривлено властной гримасой человека, привыкшего повелевать – молодыми, мужчинами, женщинами, конями, верблюдами… Слова его были словами истинного бая:
- Девчонка! Что ты о себе возомнила? Старые, уважаемые люди собрались, все только тебя ждут, а ты тут возишься, копаешься?!..
+ + + Театр возложил корону. Степь вдохнула дух. Этот дух всегда жил в ней. Дух матери. Дух воина. Дух правительницы… + + + Молодая Актриса даже не поняла, что шапка царицы Томирис сидит на ее голове плотно, словно влитая. И смотрится теперь уже вовсе не смешно. Она вообще не поняла того, что с ней произошло, и КАК она смогла сказать и сделать ТАКОЕ!..
Без суеты, но при этом – стремительно, не торопясь – но от этого не менее быстро – она встала со своего места, выпростала руку, указуя перстом на дверь, и сказала: - Вон отсюда!
Сказано это было негромко, но в голосе, произнесшем два слова, звучала сталь мечей, бъющихся друг о друга, стон ломающихся древков копий, вопли побежденных, крики победителей, и перекрывающий все это негромкий, но властный звку голоса той, кто Правит… Голоса Царицы Томирис!
Старый Актер охнул, и прислонился к дверному косяку. Режиссер, возбужденный донельзя, бежал к сцене, на ходу крича и требуя от своего помощника включить освещение, камеры, собрать актеров массовки, причем все этос делать одновременно и немедленно…
Из гримерной же, мимо Старого Актера, мимо рабочих сцен, сбегающихся на крики Режиссера, мимо и сквозь расступающуюся массовку Старых Актрис в костюмах и незаконченным гримом шла сама Степь, на голове которой сияла корона, возложенная Театром… По нашему театру шла сама Царица Томирис!
+ + +
Эту историю никогда не рассказывают за кулисами нашего Театра. Многих, кто мог бы ее вспомнить, но так никогда и не узнает, уже нет в Театре. Да и в самом Городе их тоже уже нет. Но помнят и сам Театр, и сама Степь, что однажды они были вместе. А еще об этом помнит пыль. Которая – везде в нашем городе, везде – в нашей степи, и в которой есть частичка каждого из нас: актеров, режиссеров, и царей… |