Чьё имя носишь, казах? Кімнің есімін алдың, қазақ? - Бекет Қарашин

Одним из самых загадочных этнонимов (названий, имён народов, этносов) является имя ҚАЗАҚ. Сразу же оговоримся: тот вольный люд, сформированный из разных этнических лоскутков, который именовал себя казаками, а потом вдруг влился в состав русской нации, к теме отношения не имеет, так как это есть позднейшее заимствование имени одной из тюркских народностей, т.е. нынешних казахов. 

Разумеется, каждому народу или нации крайне интересно знать смысл, вложенный в имя его этноса. Русский, кореец, таджик, чукча и все другие народности, которых на земле свыше 5000, хотят знать, откуда взялось их имя. Но основная масса этих этнонимов уже не читается или читается лишь гипотетически, т.е. предположительно. Так и с нашим случаем. 

Эта загадка не даёт покоя многим поколениям этимологов-лингвистов, просто любопытным и любознательным.

В письменных источниках (греческих, кавказских, русских) имена кассак, кашек, косог, казак и т.п. зафиксированы уже в IX-X веках, сколько же веков существовало это имя до этого, не знает никто.

Самое интересное, что «первых казаков» все эти письменные источники располагали у побережий Каспийского моря: его северной части, «кавказского» Прикаспия, вплоть до Чёрного моря. Так же дружно эти источники относили этих «казаков» к тюркскому этносу, отожествляя их с черкесами, торками, берендеями (например, Карамзин). Следовательно, этноним произошёл задолго до формирования собственно Казахского ханства.

Итак, кто же есть қазақ? Из всей массы литературы для нас наиболее интересны в этом плане исследования 2-х авторов: убитого в годы репрессий инженера Мухамеджана Тынышпаева и казахстанского учёного, ныне покойного Юдина В.П. Последний систематизировал все попытки дать объяснение нашему этнониму. Получилось свыше 20 версий. Многие из них попросту наивны, фантастичны, надуманны, смешны. Например, «гусь белый» (самая глупая, но самая «ходовая» версия). Поэтому Юдин даёт обоснованную критику. Не утомляя читателя, лишь порекомендую прочитать его книгу «Центральная Азия в XIV-XVIII веках глазами востоковеда».

Из всех этих гипотез наиболее серьёзного внимания заслуживают две версии: 1) қазақ – қас (настоящий, подлинный) + сақ (древнейший этнос Евразии) и 2) қазақ –  қас (прикаспийская народность, их ещё развёрнуто называли  каспиями) + сак.

Версия 1 обоснована тем, что қассақи сознательно противопоставили себя другим тюркским этносам, перешедшим к осёдлости и земледелию, предпочитая им вольный степной образ жизни, воинский дух и звёздное небо над головой. 

Версия 2 подкрепляется историческими источниками, о которых уже упоминали. Если верно именно это предположение, то мы, наследники касов (каспиев) можем гордиться тем, что имя нынешнему Казахстану дали наши прикаспийские пращуры.

В обоих вариантах наличествует имя сак. Слияние слов қас и сак, привело к сокращению двух одинаковых сращенных букв и получилось простое слово қасақ. Может, отныне так и будем писать наш этноним?

Кроме того, этот случай замечателен тем, что в этнических именах предки наши пытались сохранять историческую преемственность. Они ясно указывают на своё генетическое происхождение от более древних предшественников:

1) САҚ;

2) ҚыпСАҚ (это свистящий диалект, а в шипящем – ҚыпЧАҚ, ҚыпШАҚ );

3) ТопЧАК (топчаки – этноним из «Слова о полку Игореве»);

4) ҚасСАҚ (в результате опрощения сдвоенных грамм – ҚаСАҚ).

Иначе говоря, это код, оставленный ими для будущего прочтения. Код этот несёт и другие таинства. Например, хоть казак, хоть қасақ читается со всех сторон путём палиндрома абсолютно одинаково (что сверху вниз, что снизу вверх, что справа налево, что слева направо):   

Что этим хотел сказать древний «словотворец»? Попробуем подключить наитие и мысль. Визуально мы видим, прежде всего, крест. Не только Мурад Аджи, но и масса тюркологов может подтвердить, что равносторонние кресты степняки выбивали на камнях задолго до появления христианства. Кстати, христианские кресты не равносторонние, а Т-образные, даже более того – знаки его отрицания (косое перечёркивание его нижней вертикальной части на крестах могильников). Ныне равносторонние кресты родовые знаки племён и родов у киргизов, крымских татар, ногайцев, казахов (Керей, Кете, Кереит и др.)  Разумеется, они были своеобразными гербами родов-племён и ранее (например, у тех же хунну, саков, уйсуней, канглы). Крест (именно равносторонний) олицетворяет бой, борьбу, ожесточение, взаимоуничтожение (КуРЕС, КуРЕСТiру, КыРСТык), в которой нет чистых побед, а лишь в наличии ничья.

Кроме того, крест – символ единства и различия сторон света.  «Четыре стороны света» - выбивали на камнях эти строки рун каганатовские тюрки.  Масса других значений имеет тот же крест. А, впрочем, воспоём его в стихах.

Я – КРЕСтоносец, ибо КуРЕС, –

по-тюркски, - борьба, т.е. вечный процесс.

Когда-то, мой предок, суровый боец,

высек на камне воинственный крест (+).

Символ скрестил на себе два меча,

сплеча хоть рубили, получилась ничья,

в вечной борьбе нет чистых побед,

ведь на борьбе держится свет.

Все стороны света в символе этом

взаимосвязаны, словно заветом:

и норд, и зюйд, и ост, и вест -

в окружность компаса вписанный крест.

Крест рисовали в степи до Христа,

прямую черту зачертила черта,

тоже прямая и равная с первой,

равенство стало символом веры.

Христос был распят не на кресте, -

тело распяли на букве «Тэ».

Таинство знаков, символов, слов

выше и глубже сотен голгоф.

Крест – знак вечности, равенства, боя,

крест – категория всякого строя,

крест –  разума, нравов светоч и тест.

В сердце своём я вырезал крест.

Кроме того, древний кодификатор хотел явно сказать, что всё равно, в какую бы сторону он ни двигался, - он всегда останется самим собой, уходя, будет снова возвращаться к себе. Но он, как кочевник и олицетворение движения, не приколот к одному и тому же месту, поэтому-то обозначил даже векторы своих маршрутов: с севера на юг, с юга на север, с востока на запад, с запада на восток.

Қасақ – гражданин мира, крест, вписанный в шар земной, вечный скиталец и вечный «возвращенец». Конечно,  этими тайнами он запутал всех и самого себя в том числе. Его имя забрали другие, а он, потеряв имя, «потерял лицо». Тот, кто унёс имя его, захотел уже отречься от предтечи своей, отличая себя, отчуждая от себя брата своего, киргиз-кайсака.  Возмущённый этим қасақ снова хотел возвратиться к себе, но его имя снова исказили: казах. И в этом имени қасақ потерял не только «лицо», но и самого себя.   Но подлинное имя его сохранено в файле не народной, а генетической памяти. Пусть казак остаётся казаком, а казах вновь станет  ҚАСАҚом!            

Что за чудо этот знак:

хоть читай и так, и сяк,  -

ты получишь, безусловно,

имя древнее:     

Этот символ – просто крест:

Норд и зюйд, ост и вест;

здесь скрестились два меча:

бой, тожественность, ничья,

разум, вечность тоже здесь.

Кто составил этот знак?

Кем был предок наш? Чудак?

Чудотворец? Словотворец?

СкифоСАК или кипСАК?

Он, скорее, был ҚасСАҚ,

прикаспийский, древний Сак,

имя вдруг другой умыкал,

стал дразнить: «киргиз-кайсак».

А теперь он лишь Казах,

его Тенгри есть Аллах,

бог семитский сел на трон,

превративши имя в прах.

Наш казах теперь - араб,

а точней, - ислама раб,

раб славян, раб европейцев,

пред китайцами он слаб.

Ведь в степи всегда твердили:

«Ты теряешь, коли имя, -

самого себя теряешь, 

иль сосёшь чужое вымя».

Хоть попал уже впросак,

возврати же, эй, Қасақ,

имя предка своего,

взвей его бессмертный стяг!

Если имя человека или этноса становилось несчастливым, страдальческим, мучительным, то в древней степи его срочно меняли. Так одни и те же роды-племена, оставаясь в реальности, терялись в истории из-за замены этнонима.

Если наша страна вдруг возжелает поменять своё имя, предлагаю назвать её просто Қасақ. Без добавлений всяких «станов». Может быть, тогда мы возвратимся крестообразно на «круги своя»?!

Автор Бекет Карашин

Ең жұмбақ этнонимдердің бірі (ұлт, этнос атаулары) “Қазақ” атауы. Бірден ескерейік: өздерін “казак” атауымен атап, орыс ұлтының құрамына кірген адамдарға бұл тақырыптың ешқандай қатысы жоқ. Өйткені, бұл тақырып түркі халықтарының бірі болып саналатын, яғни қазіргі таңдағы қазақ халқы хақында.

Әр Ұлт, халық үшін тарихы мен этнос атауының мән - мағынасын білу қызықты. 5000-нан астам өзге де халық өкілдері өздерінің есімдерінің қалай пайда болғанын білгісі келеді. Бірақ бұл этнонимдердің негізгі бөлігі болжам бойынша тек гипотетикалық түрде оқылады немесе оқылмайды.

Бұл жұмбақ бүгінгі ұрпақтың, этнолог - лингвистердің қызуғышылығын әлі күнге дейін оятып келуде.

Жазбаша дереккөздерде (грек, Кавказ, орыс) касак, мысық, кесек, казак және т.б. есімдері IX-X ғасырларда жазылған, ал бұған дейін бұл атаудың қанша ғасырмен серік болғанын ешкім білмейді.

Ең қызығы, “алғашқы қазақтар” Каспий теңізінің жағалауында орналасқан. Оның солтүстік бөлігі “Кавказ” Каспий жағалауы, Қара теңізге дейін. Сондай - ақ, осы деректерде де  қазақтарды түркі этносына жатқызып, оларды черкес, торк, берендейлермен (мысалы, Карамзин) байланыстырды. Демек, этноним Қазақ хандығының қалыптасуынан бұрын пайда болған.

Сонымен, қазақ кім? Осы тұрғыдан бізге ең қызықты болған 2 автордың зерттеу жұмысын қарастырдық: репрессия жылдары қаза тапқан инженер Мұхамеджан Тынышпаев пен қазақстандық ғалым, марқұм Юдин в.п. біздің этнонимге түсінік беруге барлық әрекеттерді жүйелендірді. 20-дан астам нұсқасы шықты. Олардың көпшілігі бос қиял, фантастикалық әрі күлкілі. Мысалы, "ақ қаз" (ақылға қонымсыз, бірақ ең "тиімді" нұсқасы). Сондықтан Юдин негізді сын айтады. Оқырманды жалықтырмай, оның "XIV-XVIII ғасырлардағы Орталық Азия шығыстанушының көзімен"атты кітабын оқуды ұсынамын.

Осы гипотезалардың ішінде екі нұсқа аса маңызды назар аударуға лайық: 1) қазақ – қас (нағыз, шынайы) + сақ (Еуразияның ежелгі этносы) және 2) қазақ – қас (Каспий маңы халқы, оларды әлі де Каспий деп атайды) + сақ. 

1-нұсқа қассақтардың отырықшы және егіншілікке көшкен басқа түркі этностарына өздерін саналы түрде қарсы қойғандығымен негізделген, олар еркін дала өмір салтын, әскери рухты және жұлдызды аспанды бәрінен артық көреді. 

2-нұсқа жоғарыда айтылып өткен тарихи дереккөздермен расталады. Егер еш қатесіз дұрыс расталған болса, біз, бүгін ұрпақ қазіргі Қазақстанның есімін осы (каспий) бабаларымыздан бүгінгі ғасырға дейін сақтай алғанымыз үшін мақтануымыз керек.

Екі нұсқада да сақ атауы бар.  Қас жән Сақ сөздерінің тіпті әріптерінің де өзара ұқсастығы бар. Мүмкін, бұлан былай біз өз этнонимімізді осылай жаза беретін шығармыз?

Сонымен қатар, бұл біздің ата-бабаларымыздың этникалық атауларында тарихи сабақтастықты сақтауға тырысқандығымен ерекшеленеді. Олар өздерінің генетикалық шығу тегін ежелгілерден, бұрынғылармен анық көрсетеді:

1) САҚ;

2) Қыпшақ (бұл ысқырық диалект, ал сыбырлауда – қыпшақ, ҚыпШАҚ );

3) ТопЧАК (топчаки – "Игорь полкі туралы сөзден" шыққан этноним);

4) қасақ (Қос грамм – ҚаСАҚ қоштасуының нәтижесінде).

Нақтырақ айтқанда, бұл болашақта оқу үшін қалдырған код. Мысалы, қазақ болса да, қасақ болса да қай - қай жағынан оқылса да бірдей сөз бен бірдей мағынаны береді. (жоғарыдан төменге, төменнен жоғарыға, оңнан солға, солдан оңға)

Ежелгі “сөз жасаушы” не айтқысы келді. Шабыт пен ойды қосып көрейік. ​Көрнекі түрде біз, ең алдымен, крестті көреміз. Мурад Аджи ғана емес, сонымен қатар көптеген түркітанушылар христиандықтың пайда болуынан бұрын даланың әрбір тасы кресттермен қашалып, ойылғанын растай алады.  Христиандық кресттер тең белгісі емес Т - әрпі белгісін береді. Қазіргі таңда тең жақты крест белгісі қырғыз, қырым татарлары, ноғайлар, қазақтар (Керей, Кете, Керейіт және т.б.) арасындағы тайпалар мен рулардың рулық белгілері болып саналады. Ру-тайпалардың өзіндік гербтері болған. Мысалы, хунну, сақтар, үйсіндер, қаңлылар). Крест (бұл тең жақты) жекпе-жекті, күресті (Курс, Курестиру, КыРСТык) бейнелейді. Онда таза жеңіс жоқ.

Сонымен қатар, крест – бұл тараптардың бірлігі мен айырмашылығының белгісі.  «Дүниенің төрт бағыты» - бұл руна сызықтарын түркі қағанаты тастарға қашап салған. Ол көптеген мән - мағынаға ие. Біз оны оны өлең шумақтарымен жеткізіп көрейік.

Даламда тұр небір сырлар жаңғырып,

Мен - кірест жорығымын, КуРЕСпін,

Сол далада күрес болған мәңгілік,

Ата - баба ізіне сол ілестім.

Крестімді тасқа қашап ойғанмын,

Мәңгілікке жаңғыртуға санамды.

Мәңгілік бұл күресіңе қайранмын,

Қатал қылған осы еді бабамды.

Бұл символда барша әлем келіскен,

Норд, Зюид, Шығыс және Батысың.

Күрескерсің, үміткерсің жеңістен,

Келер ұрпақ, осыған бар қатысың!

Компасыңның шеңберінде қашалған,

Иса келмей әр тасында даланың.

Күрескерлік қасиетті аша алған,

Теңдік символы болып кеткен бабаның.

Айқышыңда шегеленген жоқ Иса,

“Тэ” әрпімен шегелеген денесін.

Символ, сөздер, жүздеген шын голгофтор,

Крест - мәңгілік! Ал, осыған сенесің!

Күрес үшін талмай өткен қанаты,

Күрескер шын бабама мен қайранмын.

Крест - жоғары жүйелердің санаты,

Жүрегіме крест сызып қойғанмын!

Сонымен қатар, ежелгі кодификатор крест қай бағытта жүрсе де өз қалыбын сақтап қалады делінген. Бірақ ол, көшпенді және қозғалыс бейнесімен бір орында тұрақтамайтын болғандықтан өз бағыты мен векторларын белгілеген. Солтүстіктен оңтүстікке, оңтүстіктен солтүстікке, шығыстан батысқа, батыстан шығысқа.

Қасақ - әлемнің азаматы, Жер шарына жазылған крест, мәңгілік көшпенді, мәңгілік “қайтушы”. Ол осы үшін де өзге тұрмақ өзін де адастырды. Оның есімін өзге алып кетті. Есім жоғалғасын болмыс та жоғалды. Оның есімін алғандар, онысымен қоймай аға - бауыры Қырғыз - Қайсақтарынан да алшақтатты. Осыған шамырқанған Қасақ өз есімін өзіне кері қайтарғысы келді, бірақ оның есімі тағы да “қазақ” болып бұрмаланды. Қасақ есімі болмысымен қоса өз бейнесін де жоғалтты. Бірақ, біздің шын есіміміз файлдарда емес, Ұлт жадында, санасында мәңгі сақталды. Енді казак казак болып қалсын да, қазақ Қасақ атансын!

Қасақ боп жазған кескінің

Ғажап жазуы ескінің:

Кресті бар көрсең дағы қай тасты,

Норд, зюйд, шығыс және батысың.

Екі қылыш бір - бірімен айқасты

Бар Мәңгілік, Парасатқа қатысың.

Ата - бабаң кешегі өткен кім еді?

Кім жасады белгі қылып крестті.

Бәлкім ол бір Жаратушы үні еді?

Бәлкім ол бір сөзжасаушыға ілесті?

Бірақ анық бізге Қассақ болғаны,

Каспийімнің, Ежелгінің көзі еді.

Кенет оның ұрланған соң есімі,

“Қырғыз - қайсақ” деп еңсені езеді.

Ал қазір ол жер жаһанға Қазақ боп,

Алла оның болып кеткен Тәңірі.

Болмысынан, есімімен мазақ боп,

Семмиттердің жүріп жатыр әмірі.

Біздің қазақ енді араб боп кетті,

Исламның да құлдары көп бар мұнда.

Славянды, европаңды көктетті,

Әлсіз тіпті Қытайыңның алдында.

Ұлы дала тұрушы еді сыр айтып,

Жоғалтпа деп ен далада өзіңді.

Есіміңді, болмысыңды жоғалтып,

Бірге тіпті жоғалттың - ау төзімді.

Әбігерге салынсам да ел үшін,

Өзгерт мына қолдан келсе заманды.

Енді қайттан оралғайсың, ей, Қасақ,

Есіңе алып кешегі ізгі бабаңды!

Ерте заманда адам есімі оның өміріне, тағдырына бақытсыздық пен қайғы әкелетін болса оның есімін тез арада өзгертетін болған. Сол себепті де этнонимдердің көп ауысуынп байланысты олар тарих сахнасынан жоғалып кетті.

Егер біздің еліміздің өз атауын өзгертетін ойы болса оны “Қасақ” деп ешқандай “стан” жалғауынсыз өзгертуін ұсынамын. Мүмкін, содан кейін біз өз крестімізге оралармыз?!

Автор Бекет Қарашин