АВТОРДЫҢ АЛҒЫ СӨЗІ - ПРЕДИСЛОВИЕ АВТОРА

            АВТОРДЫҢ АЛҒЫ СӨЗІ

Қазақтың мақал мәтелдері даналықтың, философия мен дүниетанымның қайнар көздері, этикалық уағыз және әзіл мен халықтың поэтикалық дарыны іспеттес.

Басқаша мұндай байлықты тек рухтың нағыз мазмұны, тарихтың, тілдің сонымен қатар халықтың ділі ретінде елестете аламыз.

 Қазақтың бай тілі осы туындылар арқылы құйылып, осы туындылардан көрініс тапқандай. Бұндай байлықты, қанатты сөздерді игеру сынды артықшылықтар соның ішінде қазақ тілін үйреніп жүргендер үшін тамаша мүмкіндік болып табылады.

Қазақтың мақал мәтелдерінің көпшілігі қысқа поэтикалық нақылдар іспеттес болып келеді.

Оларда жалпытүріктік, этикалық қағидалар сақталады, сонымен қатар күнделікті ұқсастық көрініс таппаса да , міндетті түрде – ішкі құрылысында өзіндік екпін, өзіндік мақамы бар екені айқын байқалады.

Қазақтың мақал мәтелдері әртүрлі жағдайлардан туындаған. Олар тек күнделікті тұрмыстан, тарихтан, халықтың өмірлік еңбегінен ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының тарихындағы өзекті саяси және тарихи мәні бар әртүрлі кезеңдерден туындап отырған.

 Онда адамдар сақтауға тиіс  адамгершілік қағидалары: еңбекқорлық, отан сүйгіштік, өзара көмек, батылдық сонымен қатар өзіндік қарым қатынасы жаһандық тарихи мәселелерден байқалып, басқарушы таптың шешімдеріне, тіпті экономикалық және технологиялық үрдістегі өзгерістерден де көрініс табады.

Бірақ кейде мылжыңдық, қорқақтық, өсек, мақтаншақтық, сараңдық, екіжүзділік, еріншектік сынды адами кемшіліктер қанатты сөздерді жиі сынға алып жатады.

Яғни, қазақ халқының мақалдарын кез келген кезде қолданып, сонымен қатар жалпы моральдық этикалық құндылықтар жүйесі, жалпы түрік халқына тән болса, жекелей келгенде көшпелі мәдениетке де қатысы болғандығын байқауға болады.

Бұл ақындық нақыл сөздер мен өткінші формулалардың үлкен тәрбиелік мәні бар. Халықтың мақлұғының мазмұны мен ой тереңдігі көбінесе жастар мен мектеп жасындағы балаларға этикалық және эстетикалық тәрбие берері сөзсіз.

Қазақтың мақал мәтелдері қазіргі ұлттық діліміздегі алғышарттарға қатысты сұрақтарға жауап беретіндігі жасырын емес, сонымен қатар ғылыми және дидактикалық материал үшін, қолданбалы социология тіпті қазақ қоғамының қазіргі саяси құрылымы үшін де сындарлы шешім болып табылады.

Олар бізді Отанға деген, халқымызға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, жөн жоралғылар мен әдет ғұрыпты сақтауға шықырады.

Мақал мәтелдер ақынның  туындысы болғандықтан, оған жасалған аудармалардың да тек лексиканың сәйкестігі емес, ырғағы да сай болып, өлең жырдың пішінін жоғалтпауы тиіс.

Ғылыми жолмен аударылған аудармада толықтай белгілерінің семантикалық сәйкестігі және трактаттағы тарихи мазмұн сақталу керек.

Бейімделу мен модернизацияны ескере отырып, мақал мәтелдерді аударудың да өзіндік жолдары бар, аудармашы үшін ең оңай жолы болғанымен тарихи мәтіндерді қолданған кезде мағынасын жоғалтып алу қаупі күшейеді.

Бұрындары да мақал мәтелдерді аударып, халыққа ұсынған болатын. Бірақ олар поэзия тілімен емес, проза тілімен жазылғандықтан көпшілікті қанағаттандыра қоймады. Бұл дегенміз мағынасын толық аша алмағандықтан бүкіл халықтық еңбектің қаншалықты екенін сонымен қатар поэтикалық формаға нұқсан келтіреді дегенге саяды.

Сонымен бірге бұл аудармалардың ғылыми дәрежесі, яғни тарихи мәні алынғандықтан, өте төмен және қазақ әдебиеті мен тілінің зерттеушілеріне өз міндеттерін атқару үшін қолайсыз болып табылады.

Академиялық талаптарға сәйкес  сөзбе сөз аударманы ғылыми жұмыс үшін ыңғайлы емес деп есептеледі. Эстетикалық көзқараспен қарар болсақ, поэтикалық канондарды сақтамағандық сөзбе сөз аударманы мағынасыз етеді.

Кейбір жағдайларда қазақтың мақал мәтелдері аударма кезінде жай ғана орысша аналогтармен ғана жазыла салған. Бұл дегеніміз халықтық құндылықты жоғалту деген сөз. Сонымен қатар аударма ісіндегі мол тәжірибені жоққа шығарады.

Нәтижесінде аудармалардың барлығы дерлік шығармашылыққа қатысы жоқ, дөрекі тіпті қарабайыр, ғылыми, поэтикалық көзқараспен қарағанда қажетсіз, пайдасыз материал болып қала береді.

Сондықтан осы жобаның авторы әрі әдеби аудармашы Бекет Қарашин мүлдем басқа, қиындығы мол жолды таңдай отырып, академиялық әдеби тәсілдердің бірі – дәл поэтикалық формада, қазақ тілінің байлығын сақтай отырып, синонимдерді қолдана отырып, мәдениетті, тарихты бейнелей отырып, материалдың түпнұсқасын сақтай отырып аударма жасамақшы.

Бұл жобаның күрделілігі мен ауқымдылығын ескере отырып ақпараттық қорда аударманың тек жартылай нұсқасы жарияланатын болады. Ал, болашақта жоба авторының және аудармашының ойлары негізінде толық, ауқымды, жеке электронды кітап болып, сонымен қатар қазақ тілін үйрену үшін академиялық дереккөз құрылатын болады.

Мақал мәтелдердің аудармаларының әлеуметтік желілерге жариялау ЖШС «Теңізшевройл» - дың инвестициялық қаржысы негізінде жүзеге асырылып жатырған «Қазақша Сайра 2014» жобасы академик З.Қабдолов атындағы қордың басты бағытының бірі болып табылады.

          ПРЕДИСЛОВИЕ АВТОРА

Казахские пословицы и поговорки – кладезь мудрости, философии и мировоззрения, этических нравоучений, юмора и поэтического таланта народа.

По другому эту сокровищницу можно представить, как квинтэссенцию духа, истории, языка и ментальности этноса.

Богатство языка народа отчеканено, вылито, изображено именно в этих творениях, овладение которыми даёт безусловное преимущество тем, кто изучает казахский язык посредством этих крылатых шедевров.

Пословицы и поговорки казахов большей частью представляю собой краткие поэтические изречения.

Примечательно, что в них наблюдается строгое соблюдение общетюркских поэтических канонов, и если это не всегда выражается наличием рифмы, то в обязательном порядке – наличием внутреннего темпоритма в построении фонем. 

Источники возникновения казахских пословиц и поговорок разнообразны. Они возникли не только из быта, истории и трудовой жизни народа, но отражают зачастую актуальный политический и исторический контекст различных периодов в истории казахского народа.

В них народ утверждает нравственные нормы, которым должен следовать человек: трудолюбие, патриотизм, взаимовыручка, смелость, а также выражает свое отношение к весьма глобальным историческим событиям, решениям правящих классов, и даже тенденциям экономических и технологических изменений. 

Но эти крылатые высказывания часто осуждают людские пороки: болтливость, трусость, сплетни, хвастовство, жадность, лицемерие, лень.

То есть, пословицы казахского народа отражают ко всему прочему еще и общую морально-этическую систему ценностей, присущих как тюркским народам в целом, так и кочевым культурам в частности.

Эти поэтические изречения и летучие формулы имеют большое  воспитательное значение. Содержательность, глубина мысли народных творений оказывают на широкий круг людей, особенно на молодежь и детей школьного возраста, этическое  и эстетическое воздействие.

Можно смело утверждать, что анализ казахских пословиц и поговорок способен ответить на многие вопросы о предпосылках существующего ныне национального менталитета, и даст научный и дидактический материал для конструктивных решений в вопросах прикладной социологии, и даже современного политического устройства казахского общества.

Они воспитывают нас в духе любви к Родине, народу, призывают хранить традиции и обычаи,  прививают чувство патриотизма.

Поскольку пословицы и поговорки есть поэтические творения, постольку и переводы их изначально должны соответствовать не только лексике, но и ритмике, рифмовке  и представлять стихотворные формы.

С точки зрения же научного подхода перевод должен отражать наиболее полное семантическое соответствие символов и их значений в исторической трактовке.

Адаптация и модернизация при переводе пословиц и поговорок есть метод, пусть более легкий для переводчика, но чреватый потерей многих смысловых нюансов, возникающих в результате отрыва от исторического контекста.

Попытки переводов пословиц и поговорок казахского народа уже предпринимались, но неудовлетворительность этих попыток заключена именно в том, что язык поэзии в них заменен языком прозы, то есть переводы представлены лишь подстрочниками,  что, несомненно, наносит ущерб поэтической форме, и принижает значимость поэтического труда целого народа.

К тому же научная ценность этих переводов, в связи с их явным отрывом от исторического контекста, весьма низка, и не способна выполнять свою задачу для исследователей казахской словесности и литературы.

Академические требования однозначно считают подстрочный перевод недопустимым и неприемлемым для научной работы, отсутствие же соблюдения поэтических канонов делают подстрочный перевод лишенным своего функционального значения с эстетической точки зрения. 

В некоторых случаях казахские поговорки и пословицы в процессе перевода были попросту заменены русскими аналогами, что также отрицает и отрезает самобытность,  оригинальность народа-творца, а также принижает саму значимость подобной, с позволения сказать, переводческой практики. 

В результате все существующие ныне переводы получились практически не творческими, грубыми, даже примитивными, вызывающими эстетическое отторжение, и представляют собой фактически бесполезный и с научной, и поэтической точки зрения материал.

Поэтому автор данного проекта и литературный переводчик Бекет Карашин решил пойти по другому, более сложному, трудоёмкому пути академической литературной методики – перевести пословицы и поговорки на русский язык именно в поэтической форме, сохраняя богатство казахской поэтической речи, при этом соблюдая подбор синонимов, выражающих историческое и культурологическое соответствие семантике оригинального материала.

Учитывая грандиозность и масштабность задуманного проекта, на соответствующих информационных ресурсах будут  размещены  лишь предварительные версии переводов, которые по замыслу автора проекта и переводчика составят в будущем отдельную, более расширенную и полную электронную книгу, представляющую собой фактически академическую базу данных для изучения казахской словесности.

Инновационные методы публикации академии-ческих переводов пословиц и поговорок  и размещение их в социальных сетях – одно из основных направлений проекта фонда им. академика Кабдолова «Қ@З@ҚШ@ С@ЙР@-2014», реализуемого на инвестиционные средства ТОО «Тенгизшевройл»