1.СӨЗ, СӨЙЛЕУ, ТІЛ ӨНЕРІ - СЛОВО, РЕЧЬ, ИСКУССТВО РЕЧИ

1

Өнер алды – қызыл сөз

Красное слово – искусству основа

2

Сөз сөзден туады,

Сөйлемесе қайдан туады?

       1)     Слово – словом рождено.

Не сказанным – родится ли оно?

       2)     Где нет слов, там нет основ –

             слова рождаются от слов

3

Сөзге мақал жарасар,

Иекке сақал жарасар

       1)     Борода – украшение подбородка,

           украшение речи – поговорка

       2)     К слову – мудрости года,

            К подбородку – борода

4        

Бастың көркі –жуз,

жүздін көркі – көз.

Ауыз көркі – тіл,

Тілдің көркі - сөз

       1)     Краса головы - лик,

            краса лица – глаз,

            краса рта – язык,

            краса языка – сказ

       2)     Голова красна лицом,

            Лик же красен оком.

            Рот же красен языком,

            А язык – словцом

 5

Сөз ауыздан кірмейді, 

құлақтан кіреді,

құлағың керең болса,

Қайяктан кіреді?

       1)     Не влетает слово в рот, -

            оно входит в ухо.

            Где искать ему проход,

            коли ухо глухо?!?!

       2)     Не влетает слово в рот, -

            в ухо лишь оно войдёт.

            Коли  ухо стало глухо,

            где искать ему проход?

6

Шал,

шалдың сөзі - бал

 Старость – лёд,

 слова старца - мёд

7

Алажағым кетсе де,

Айташағым кетпесін

 Лучше лишиться возврата долгов,

 чем потерять недосказанность слов

8

Бал тамған тілден

у  да тамар

 Уста, что сладко говорят,

 способны выплеснуть и яд

9

Тілге шешен іске мешел

 Златоуст в ремёслах пуст

10

Тіл көтермегенді

Піл көтереді

 Неподъемный груз слона

 способны выдюжить слова

11

Жақсы байқап сөйлер,

Жаман шайқап сөйлер

 Глупец болтает невпопад,

 мудрец словам находит лад

12

Аяғы жаман төрді былғар,

Аузы жаман елді былғар

 Грязый сапог пачкает порог,

 поганый рот портит народ

13

Біреудің көзі әдемі,

Біреудің сөзі әдемі

 Кто-то красив глазами,

 кто-то красен словами

14

Тіл тас жарады,

тас жармаса, бас жарады

 Слово способно камень дробить,

 коли не камень, - так череп разбить

15

Көз жеткізер,

Көз жеткізбегенді сөз жеткізер

 Доведёт  глаз,

 не доведёт глаз, - доведёт сказ

16

Жүзден біреу – шешен,

Мыңнан біреу - көсем

 Один из сотни - ритор,

 один из тысячи - лидер

17

Сөз жүйесін тапса –

Мал иесін табады

 Коль слова находят лад, -

 потянется скот к хозяину стад

18

Найзалассаң найзалас,

Тіл найзаңмен түйреме,

Тіл найзаңмен түйреп ап,

Олай-бұлай сүйреме

 Колешь, коль - коли копьём,

 а не колким языком,

 языком же, приколов,

 не таскай по следу слов

19

Киім кірі жуса кетеді,

Көңіл кірі айтса кетеді

 Стирка смывает с одежды грязь,

 душевную грязь - добрый сказ

20

Артық сөйле, кем сөйле,

Таразыдай тең сөйле

 Пусть будет в словечках иль словесах,  -но взвешивай речь свою на весах

21

Қолың ұста болсын,

Сөзің қысқа болсын!

 Пусть руки будут искусными,

 слова – златоустными!

22

Тіл асмасқа сөз айтсаң,

Адам таппас жауап айтар

Непослушный найдет в ответ

слова, которых и в речи-то нет

23

 Жатып сөйлеген

Жігітке жараспайды

 Джигиту не гоже

 беседовать лёжа

24

Аузымен астау шапқан

Қолымен жаңқа жара алмас.

 Языком корыто  вырезает,

 а как щепку расколоть – не знает

25

Піл күшті,

Піл күшті емес, тіл күшті

 Слон силен,

 но не сильнее слова он.

26

Сөйлей білмеген кісіден,

Үре білген ит артық

 Чем человек, что слов не знает,

 лучше собака, которая лает

27

Ашуың келсе – қолың тарт,

Айтпас жерде – тілің тарт

 В гневе не пускай руки в ход,

 где надо молчать – закрой рот

28

Аз сөйлесең де

саз сөйле

 Говори редко,

 но выражайся метко.

29

Жігіт жауда өлер,

Шешен дауда өлер

 Гибнет джигит во время раздора,

 мастер слова – во время спора

30

Байлауы жоқ шешеннен,

үндемеген есті артық.

 Лучше умный молчун,

 чем пустозвон-болтун

31

Жыланның уы тісінде,

Адамның уы тілінде

 Яд змеи - в зубах,

 яд людей – в словах

32

Тілде сүйек, таста тамыр жоқ

 Язык без костей, камень без корней

33

Шешеннің тілі – шебердің бізі

 Язык златоуста - шило швеца

34

Ойнап сөйлесең де,

Ойлап сөйле

 Говори,  болтай, шути,

 но за речью вcё ж следи

35

Аш құлақтан –

Тыныш құлақ

 Лучше спокойствие слуха,

чем голодное ухо

36

Ауруда – шаншу жаман,

Сөзде - қаңқу жаман

 В болезни беспокоит  резь,

 в словах – ехидство, сплетни, лесть

37

Алдына келгеннін жеу – айуанның ісі.

Аузына келгенді сөйлеу – ақымақтың ісі.

 Зверь грызёт, что на зуб попадёт,

 придурок  плетёт, что на ум взбредёт.

38

Көп сөйлеген иә жолдасынан,

Иә құрдасынан айрылады

 Пустослов лишается либо ровесника,

 либо  сверстника

39

Ақылды  байқап сөйлер,

Ақылсыз шайқап сөйлер

 Речь мудреца остра, но скупа,

 речь же глупца болтлива, тупа

40

Ұялмас бетке талмас жақ береді.

 Бесстыжая рожа -  без устали скулы

41

Мақтаған жеткізер,

Шаққан өлтірер

 Хвала доведёт,

 укус убьёт

42

Суды ішім тоқтатар,

Сөзді шын тоқтатар

 Питьё воду уймёт,

 правда речь прервёт 

43

Басқа пәле тілден

 Язык - горе головы

44

Ағадан – ақыл, атадан - нақыл

 От брата – ум, от предков – разум

45

Орынсыз сөз орға жығады

 Неуместность слов валит в ров

46

Бас кеспек болса да,

Тіл кеспек жоқ

 Можно голову отрезать,

 но нельзя отсечь язык

47

Тіл ерді қабырға салады,

Нарды қазанға салады

 Мужчину язык в могилу загонит,

 а нара заложит в казан

48

Жер астындағы жатқанды,

қазбай, қарап тіл табар

 Что зарыто под землей,

 не вскопав, найдет язык

49

Жыланның тілі айыр,

Жылан мінезді адамның сөзі айыр

 У змеи раздвоен язык,

 у злонамеренных  раздвоены мысли

50

Аңдамай сөйлеген

ауырмай өледі

 Говорящий без оглядки,

 погибает без недуга

51

Әзілде кек жоқ,

Өсекте шек жоқ.

 В шутке отсутствует  злоба,

 в сплетне  бессовестно слово

52

Жақсы адам тауып айтады,

Жаман адам итше қауып айтады.

 Умный уместно слова подбирает,

 глупый, как пёс, словами кусает

53

Көп сөйлеген –

Көптен айрылар

 Много говорящий

 лишается многого

54

Көп сөз –күміс,

Аз сөз - алтын

 Многословье – серебро,

 краткость речи – злата клад

55

Өсекшінің тілі қышып тұрады.

 Чешется вечно язык шептуна

56

Тіл буынсыз,

Ой түпсіз

 Язык без суставов,

 мысль – бездонна

57

Өтірікшінің шын сөзі зая

 Напрасна правда в речах вруна

58

Қатты айтсаң, қарындасыңа жақпайсың,

Ақырын айтсаң, ақын кетеді

 Скажешь жёстко, не понравится  родне, мягко скажешь – уйдёт поэт

59

Каһарлы сөз – қамал бұзар

 Гневное слово рушит крепость

60

Олақтың сөзі –

орынсыз жамау тәрізді

 Слово неуклюжего

 подобно неуместной заплате

61

Құр судан май шықпайды,

Құр сөзден мән шықайды

 Из воды не выдавить масло,

 из пустословья не выудить мысли

62

Құрғақ сөз бас ауыртар,

Құрғақ қасық ауыз жыртар

 Болит голова от сухих слов,

 пустая ложка – наждак для ртов

63

Мағынасыз сөз болмайды,

Мақалсыз ел болмайды

 Не бывает слов без смысла,

 нет народа без пословиц

64

Сөз – сабан, іс - дән

 Слово – солома, деяние – семя

65

Жаман сөз – жанға кірген тікен,

Жақсы сөз – таптырмайтын ем

 Злословье  – заноза в душе,

 доброе слово – целебное снадобье

66

Жүйелі сөз – киелі

 Ладное слово священно

67

Өзі өтірікші

Өзгенің шын сөзіне сенбейді

 Врун не верит 

 правдивым речам посторонних

68

Ақынның тілі қылыштан өткір,

Қылдан нәзік

 Язык поэта острее сабли,

 нежней шерстинки

69

Көп сөз – есекке жүк

 Суесловие седока – лишний груз для  ишака

70

Жақтырмаған жүре сөйлеседі,

Жарамсақтанған күле сөйлеседі

 Недоброжелатель разговаривает,  походя,

 подхалим  подкупает смехом и  хохотом

71

Отқа барған әйелдің –

отыз ауыз сөзі бар

 Женщина за огнивом пойдёт –

 тридцать слов с собой унесёт

72

Сөйлеген – себеді,

Тыңдаған - орады

 Сказывающий сеет,

 внимающий жнёт

73

Айтуға оңай, істеуге қиын.

 Говорить легко, сделать трудно

74

Қысыр сөзде қырсық көп.

 У бесплодного слога каприза много

75

“Білемін” деген көп сөз,

“Білмеймін” деген аз сөз.

 Слово «не знаю» останется словом,

 Слово «знаю» - многословья основа

76

Ділмардың сөзі

ұстаның бізінен өткір

 Слово  словесника

 острее шила ремесленника

77

Үндемеген үйдей

пәледен құтылады. 

 От большого отчаяния

 избавит молчание

78

Жетесізге айтқан сөз,

Желмен бірге кетеді

 Слово, сказанное невежде,

 улетает вместе с ветром

79

Шешілмеген шиені,

Тырнақ шешпес, тіл шешер

 Ногтем узел не распутать,

 с ним справляется язык

80

Сөзшеңді үндемеген жеңеді.

 Болтун… Справится  с ним только  молчун

81

Тіс – тілдің қамалы

 Зубы – острог языка

82

Байламсыз сөз – баусыз шелек

 Слово без связки – ведро без веревки

83

Орынды айтылған  сөз –

Орнына қағылған шеге сияқты

 Уместное слово

 подобно вбитому гвоздю

84

Айтсам тілім күйеді,

Айтпасам дінім күйеді

 Скажу – язык обожгу,

 не скажу – веру обожгу

85

Ақпа құлаққа айтқан сөз ағып кетеді,

Құйма құлаққа айтқан сөзді құйып алады

 Слова вылетают, коль в ухе – сквозняк,  

 вливаются они в ухо-верняк

86

Ұлы сөзде ұят жоқ

 Великое слово не знает стыда

87

Жаным десе – жан семіреді

 От теплого слова полнеет душа

88

Тілменен тікен алып болмас

 Языком занозу не извлечь

89

Шешеннің сөзі мерген,

Шебердің көзі мерген.

 У острослова метки слова 

 у мастера  зорки глаза

90

Сөз қуған –пәлеге жолығар,

Шаруа қуған – қазынаға жолығар

 Трудолюбивый найдет казну,

 собиратель слухов найдет вину

91

Жалғыздық құдайға жарасар,

Көпсөзділік құранға жарасар.

 Одиночество красит бога,

 многословие – коран

92

Көп сөйлесең – тақылдақ дер,

Аз сөйлесең ақымақ дер

 Скажешь много – болтуном обзовут,

 скажешь скупо – болваном назовут

93

Сөзіңді айт ұққанға.

Айтып айтпай не керек,

Құлағына мақта тыққанға

 Говори тем, кто речам внимает,

 а не тем, кто вату из ушей не  вынимает

94

Сөз сүйектен өтеді,

Таяқ еттен өтеді

 Розги рвут лишь кожу, мясо,

 а язык достигает до  костей

95

Түймедейді түйедей етіп

 Из пуговицы делать верблюдицу

96

Сақина – сәнге жатпас,

Айқай –әңге жатпас

 Кольцо на пальце – плесень,

 ор далеко не песнь

97

Ащы сұраққа тұщы жауап күтпе

 На острый вопрос  пресного ответа не  жди

98

Атаңның сақалына қарама,

Айтқан мақалына қара

 Не смотри на бороды стариков, -

 любуйся ладностью их слов

99

Кемеңгердің артынан көп ереді,

Сүмелектің артынан сөз ереді

За гением следует толпа,

за пронырой плетётся молва

100

Ақынның өлеңі өлмейді,

Батырдың аты өлмейді

 Дело героя, да слово поэта

 останутся жить в течение столетий

101

Қышыған жерден қол кетпес

Қышытқы жерден сөз кетпес

 Трудно не чесаться, когда чесотка,

 чешется язык - не сдержится глотка

102

Сөз — сабан, іс — дән.

 Слово — полова, дело — зерно

103

Ішімдегінің бәрі тілімде,

Тілімдегінің бәрі түрімде       

 Что на душе выдаёт язык,

 что на языке выдаёт лик

104

Жаман сөз — жанға кірген тікен.

 Дурное слово – заноза в душе  

105

 Батырды шешен аттан түсіріпіті

 Златоуст сбил с седла седока

106

Отыз тістен шыққан сөз,

Отыз рулы елге тарайды.

 Слово из-под тридцати зубов выходит

 и до тридцати родов доходит

107

Көз жетпеген жерге сөз жетеді.

 Не доведёт глаз, доведёт сказ

108

Жаным десе жан семіреді.

 От словечка «душечка» полнеет душа

109

Тіс — тілдің қамалы

 Зубы — забор для языка

110

Жақсы сөз — жан азығы

 Разумная речь  — пища души

111

Ең тәтті де — тіл,

ең ащы да — тіл.

ең жұмсақ та — тіл,

ең қатты да — тіл.

 Язык горек,

 он же - сладок,

 язык твёрд,

 он же – мягок

112

 Пышақтың өткірі жақсы,

Сөздің қысқасы жақсы.

 Хорош острый нож,

 короткий сказ также хорош

113

Сөзің қысқа болсын,

 Қолың ұста болсын

 Пусть руки будут искусными,

 а слова златоустными!

114

Піл күшті,

Піл күшті емес, тіл күшті.

 Всех сильнее слон,

 Но не сильнее слова он

115

Құлаққа кірген суық сөз —

Көңліңе барып мұз болар

 Холодное слово в ухо войдёт –

 достигнув души, превращается в лёд

116

Көз көргенше ауыз батыр,

сөйлеп қал

 Язык – смельчак, пока не видит глаз,

 пусть завершит свой сказ

117

Көзі жаманның —

сөзі жаман

 За дурным взглядом

 таятся слова с ядом

118

Жаман сөз — жанға кірген тікен,

Жақсы сөз — таптырмайтын ем

 Дурное слово — вонзившаяся в душу  заноза,
 доброе слово — влитая в душу  лечебная доза

119

Ердің өзіне қарама,

 сөзіне қара

 Неважно каков на вид джигит,

 важнее, как он говорит

120

Тілмен тікен де алады

 Язык и занозу вытащит

121

Жыланның уы — тісінде,

Адамның уы — тілінде.

 Яд змеи — в зубах,

 яд человека — в речах

122

Шешеннің сөзі мерген,

шебердің көзі мерген

 Острослов - словесный ас,

 у умельца меткий глаз

123

Шешендік күші – шындық

 Сила острослова в правдивости слова

124

Балық тілін бақа біледі

 Речь рыбы понимает жаба

125

Іріген ауыздан                     

шіріген сөз шығады.                                   

 Разложившийся рот

 гнилые речи выдает

126

Артында баласы қалса, –            

Көзі қалды де.                      

Артында сөзі қалса, –            

өзі қалды де.                                    

 Коль сына оставил после себя, -.

 знай: оставил зрак очей.

 Знай: оставил сам себя, -

 коль оставил смак речей